Mustafa Kemal 9 Ağustos 1928 akşamı Türk, Mısır ve İtalyan müzisyenlerce verilecek olan konseri dinlemek için Sarayburnu Gazinosu na gelir. Bundan sonrasını müzikolog Etem Ruhi Üngör den dinleyelim :
Mustafa Kemal Paşa çok akıllı bir adam. Çok uyanık, ilerisini gören bir adam. Bütün yaptığı girişimler, inkılâplar hep öyle birden bire değil, düşünüp, taşınıp, plânlayıp yapılan olaylardır.
Bu konuyu işleyip yazanlar, Gazi nin tesadüfen Sarayburnu Gazinosu na bir yaz akşamı gittiğini, orada bilinen o nutku verdiğini söylüyorlar. Ama bu doğru değil. Benim incelememe göre düzen yapılmış, plânlanmış daha evvel. Sebeplerini arz edeceğim. Malzeme, düzen başarıya ulaşsın diye seçilmiştir. Malzeme nedir? Biliyorsunuz, Sarayburnu Gazinosu deniz kıyısında. Orada o günlerde bir Arap muganniyesi (şarkıcısı) var meşhur. Şarkın en büyük sanatkârı MÜNİRE EL-MEHDİYYE saz heyetiyle beraber konser veriyor. Bir de profesyonel dans orkestrası var yabancı. Ne demektir bu? Mesleklerini mükemmel icra eden adamlar demektir. Yurt dışında tutunabilmeleri için çok iyi icrâkârlar olması lâzım.
Münire Mehdiyye de öyle profesyonel
Şimdi gelelim sacayağının üçüncü ayağına. Burada bir de Türk Musıkîsi Topluluğu var, ama özellikle İstanbul un en acemi topluluğu aranıp da bulunmuş sankiO zamanlar da çok kuvvetli hocalar ve topluluklar varken, onlar değil de EYÜP MUSİKİ CEMİYETİ gibi acemilere yer veriliyor burada 1
Sayın Üngör, bu konudaki tesbitlerinin gerekçesini ve konserin arka plânını da, kendisiyle röportajı yapan Uğur İlyas Canbolat ın Maksat var demekle neyi kasdediyorsunuz?Maksat ne olabilir? sorusuna karşılık şunları söylüyor:
-Gazi nin oraya ânî gidişi mümkün değil. Neden derseniz önce oraya, cemiyete Halk Fırkası (CHP)ilgilileri gidiyorlar. O zaman Cemiyet in Başkanı Mustafa Sunar. Ona diyorlar ki, 11 Ağustos günü Sarayburnu Gazinosu nda Gazi Hazretleri sizin topluluğunuzun bulundurulmasını istiyor.
Daha sonra bunu söylemiyor , gizliyorlar. Ama bende bu konuda mektuplar varOraya katılmış tek kişi halen hayatta doksan yaşına yakın EDİP SEVİŞ Konya da yaşıyor. Çok sene evvel onunla mektuplaştım, bu konuyu. Bana gönderdiği mektupta bu olayı anlatıyor 2
Bu hususta bir başka mûsıkî uzmanının değerlendirmesinde de şu tesbiti görüyoruz:
Arapça-Farsca yazan ve konuşan bir dünyadan kopuşun sembolik bir göstergesi olan harf inkılabının yapıldığı bir toplantıda, Türk Musıkîsi nin (Atatürk ün her an meclisine âmade usta müzisyenlerce değil) amatör bir grupca sunulmasının ve yanı sıra Arapça şarkı söyleyen bir muganniyenin dinletilmesinin önceden plânlandığı anlaşılıyor. Böylece hem bu musıkînin Şark musıkîsi ailesine mensubiyetinin hatırlatılması; hem de ustalardan oluşan bir orkestranın icrası da ilâve edilerek,Arab ın uyuşukluğu ile Avrupa nın dinamizminin karşılaştırılması düşünülmüş olmalı 3
Olay konserin seyri ise şöyle gelişiyor; Gazino da sırasıyla önce Mısırlı sanatçı Münire el-Mehdiyye çıkıyor. Ondan sonra sahneyi Batı lı orkestra alıyor ve dans müziği çalıyor. Sıra Eyüp Musiki Cemiyeti ne geldiğinde topluluk Sultân-ı Yegâh faslını pür amatör bir şekilde icra ediyor. Tabii ki düzenli, profesyonel bir grupla kıyaslandığında oldukça ilkel bir program ortaya çıkıyor. Disiplinsiz, derbeder, söz ve melodi parçalarında uyumsuz, belki de detone bir icra. Tabiiki eğer bu bir senaryo ise ve tabiî ki senaryoyu kaleme alanlar da oldukça mutludurlar.
Zaten aynı gün Lâtin harflerinin tanıtılması ve halka anlatılması için Mustafa Kemal Sarayburnu ndaydı. Akşam konserden sonra ise kendi el yazısıyla ve lâtin harfleri ile hazırladığı bir metni okuması için konserde bulunan bir gence verir. Okuyamadığını görünce de yanında bulunan ve O günlerde Bolu Milletvekili olan Falih Rıfkı Atay a okuması için uzatır. Ana tema olarak harf inkılâbına dair uzun bir metinin son bölümü ise, o geceye ve dolayısıyla genelde müziğe, özelde ise Türk Musıkîsi ne aittir:
Bu gece burada güzel bir tesadüf eseri olarak Şarkın en mümtaz iki musiki heyetini dinledim. Bilhassa sahneyi birinci olarak tezyin eden(süsleyen)Münîre el-Mehdiye Hanım sanatkârlığında muvaffak oldu.
Fakat benim Türk hissiyatı üzerindeki müşâhadem şudur ki, artık bu basit musiki Türkün çok münkeşif (gelişmiş) ruh ve hissini tatmine kâfi gelmez. Şimdi karşıda medenî dünyanın musıkîsi de işitildi. (orkestra kasdediliyor) Bu ana kadar Türk Musıkîsi denilen terennümler karşısında kansız gibi görünen halk derhal harekete ve faaliyete geçti. Hepsi oynuyorlar. Şen ve şatırdırlar.Tabiatın icabatını yapıyorlar. Bu pek tabiidir.Türk fıtraten şen ve şatırdır. Eğer onun bu güzel huyu bir zaman için fark olunmamışsa, kendinin kusuru değildir. Kusurlu hareketlerinin, acı felâketli neticeleri vardır. Bunun fariki olmamak (anlamamak) kabahatti.
İşte Türk milleti bununla gamlandı. Fakat artık millet hatalarını tashih etmiştir. Artık müsterihtir. Artık Türk şendir. Fıtratında olduğu gibi artık Türk şendir. Çünkü ona ilişmenin haternak olduğu (gönül kırıcı) tekrara isbat istemez kanaatındadır. Bu kanaat aynı zamanda temennîdir 4
Bu olaydan sonra Türkiye de müzik konusundaki kutuplaşma en azından entelektüeller çerçevesinde alatuka-alafrangacılık ikilemine dönüşecektir. Tabii ki ülke şartları gereği alafrangacıların oldukça geniş,hatta istisnasız bir fikir serbestileri vardır. Buna karşı Geleneksel Musıkîyi savunmak bir tarafa onu dinlemek, hatta ona yöneltilen aşağılamaları onaylamamak bile devlet düşmanlığı ve irtica olarak değerlendirilmektedir.
1930lara yaklaşırken Rauf Yekta Bey ve bir avuç Türk Musıkisi taraftarı, yapılan devlet destekli hücumları büyük bir enerji ve çaba ile göğüslemektedirler.
19 Kânun-u sânî 1928 de yayınlanmaya başlayan Tiyatro ve Musiki dergisi, alaturka-alafranga çatışmasının başlıca yayın organlarından biri haline gelecektirRauf Yekta, bu bağlamda Sanayi-i Nefîse Birliği bünyesinde oluşturulan Musiki Şubesi üyelerinin alafranga yanlısı tutumlarını eleştirmektedir 5
Her ne kadar Türkiye radyolarında Türk Musıkîsi yasağı, Atatürkün 1934 TBMM açış konuşmasıdan sonra, İçişleri Bakanlığınca başlatıldığı biliniyorsa da :
Radyoda müzik yasaklatmanın Gazi Hazretleri nin şiarından olduğunu ve 1928 de İstanbul Radyosu canlı yayınından neşet eden sesler ve öksürükler sonucu, bir eyyâm ince saz heyetinin lâğv edilip, radyoda yalnızca, halk türkülerinin çalınmasına müsaade ettiğini, Hâfız Yaşarın hâtıralarından öğreniyoruz 6
Ancak ,herhalde bu yasakta o gece Sarayburnunda yaşananların da büyük payı vardı. Zaten o konserden sonra Türk mûsıkîsinin radyoda icrâsının yasaklandığını, Sayın Etem Ruhi Üngör de bu konuda yaptığı bütün beyanlarında açık açık söylemektedir.
Mustafa Kemal in Alman Gazeteci Emil Ludwig e Röportaj Veriyor
30 Kasım 1929 günü Çankaya Köşkünün bir ziyaretçisi vardır. Emil Ludwig isimli bu Alman Tarihçi dir ve Vossiche Zeitug adlı gazete adına Mustafa Kemal ile röportaj yapmaktadır. Konu döner dolaşır müziğe gelir. Bir ara Ludwig, Mustafa Kemal in düşüncelerini öğrenmek amacıyla; Doğu ülkelerinin anlayamadığı tek bilim dalının müzik olduğu anlamında bir cümleye karşı Mustafa Kemal ona; dinledikleri İstanbul mûsıkîsi nin değil de, Anadolu halkından duyulabilecek müziğin bizim gerçek müziğimiz olduğu yolunda bir cevap vererek, bu sefer gazeteciye bir soru sorar:
Batı müziği bu aşamaya gelene kadar ne kadar zaman geçmiştir? sorusuna karşı Alman yazardan 400 sene cevabını alınca:
Bizim onca sene bekleyecek zamanımız yok ! derken de, müzik konusunda uzun; hatta orta vâdeli bir döneme dahi tahammül edemeyeceğinin de tesbitini yapıyordu.
Bu görüşmede Mustafa Kemal ayrıca, Montesquie nin bir milletin mûsıkîdeki eğilimine önem verilmezse, o milleti ilerletmek mümkün olamaz sözünü okudum, aynı düşüncedeyim. Bunun için mûsıkîye büyük özen göstermekte olduğumu görüyorsunuz Bunun için Batı musıkîsi ni almakta olduğumuzu görüyorsunuz. Bu yolla kendi musıkîmizi geliştireceğiz 7
Mustafa Kemal in Batı Mûsıkîsi İle İlgisi
Mustafa Kemal in Türk Musıkîsi ve Batı müziği üzerine mukayeseli yorumları Cumhuriyet in çok öncesine bir Osmanlı zabiti olarak 1913de Sofya da Askerî Ataşe iken , yakın arkadaşı Şakir(Zümre)Beyle birlikte izledikleri bir opera temsilinden sonra yapmaktadır:
.Burhan Arpadın 28 Mart 1989 tarihli Cumhuriyet Gazetesi nde yer alan yazısına göre: Opera dan sonra gittikleri yemekte heyecanını Şakir Zümre ye açıklayan Mustafa Kemal, Türklerin de Batı uygarlığı ile tanışması gerektiğini vurguluyor. İstanbul da derme çatma birkaç çalgıcı topluluğu dışında opera, hatta düzgün bir tiyatro bulunmamasından yakınıyordu:
-Şakir, görüyor musun? Baş artistler Bulgar, orkestra ve şef Bulgar. Balkan Savaşı nı neden kaybettiğimizi şimdi anladın mı? Diyordu 8
Bu anekdotun ne kadar gerçek ve tarihi değeri bulunup bulunmadığını bilemem ama; bir savaşın kazanılıp kazanılamamasının savaşan milletlerden birinin orkestra üyelerinin milliyeti ile bağlantısının izahı mümkün olmayan bir fantezi olduğuna inanıyorum.
Aslında Mustafa Kemal in hayatı boyunca Türk Mûsıkîsi konusunda söylediği sözler bir araya getirildiğinde, bu sözlerin pek birbirini tamamlar mahiyette olmadığı anlaşılacaktır.
Doğrusu Mustafa Kemal in müzik ile söz ve demeçlerinde birbiriyle çelişen ifadelerin varlığı da bir gerçek. Çünkü, bir yandan halka telkin edilecek ülküler halkın ruh ve vicdânından alınmış olmalı derken, öte yandan burada dinletilmeye yeltenilen musıki yüz ağartıcı olmaktan uzaktır sözlerinin de yer aldığı Sarayburnu konuşmasında söyledikleri var...
Atatürk müzik ilişkisi üzerine yazan ve konuşan insanların her birinin Atatürk ü bir tarafa çekmesinin ve ileri sürdükleri görüşlerin kendi içinde tutarsılıklarla mâlul olmasının arkasındaki sebep büyük ölçüde bu olsa gerek. Yok Atatürk Türk müziğini severdi, yok efendim Batı müziğini severdi. Yasaklamıştı, yasaklamamıştı tartışmalarının hiçbir ilmî ve ciddi boyutu yok. Çünkü her şey açık ve ortada: 1925 İzmir konuşması, 1928 Sarayburnu konuşması, 1930 da Alman Gazeteciye verdiği mülâkat ve nihayet 1934 TBMM konuşması, M. Kemal in gittikçe kesinleşen ve keskinleşen düşüncelerini yansıtmakta dır. 9
Aslında Mustafa Kemal , her ne kadar yeni devletin müziğinin Batı nın çok sesli müziği olmasını istiyorsa da, kendinin özel zevki gereği hiçbir zaman Tük Mûsıkîsi dışında bir tercihi olmamış, şartlar gereği, Batı müziği dinlemesi icabettiğnde de bundan pek hoşlanmadığını, davranışlarıyla açıkça ifade etmiştir. Hatta Cemal Reşit Rey , 1920 li yılların ortasında anlattığı bir anısında, bundan yakınır ve şöyle der :
Atatürk ün İzmit e geldiğini bu suretle öğrendik. Akşam yemeğinden hemen evvel bir zât müdürümüz Musa Süreyya Bey i yanına çağırttı. İlk önce alafranga bir grubun, bilâhare alaturka heyetin huzura çıkacağı bildirildiReşit Paşa Vapuru na gittik Arkadaşlarım ve ben doğruca piyanonun yanına gittik Müdürümüz Atatürk e takdim olunduktan sonra, bizleri kendisine tanıttı CESAR FRANCKin kentet ini çalmaya başladık. Baştaki İNTRODUCTİON bitmemişti ki, Atatürk misafirleriyle sohbete dalması üzerine konserimizi kısa kesmenin münasip olduğunu hissettik. Klâsik Batı Müziğine karşı alâkasının fazla olmadığını o gün anladık 10
Cemal Reşit Rey, yazısının bundan sonraki bölümünde ise, Atatürk ün kendi özel ilgi alanı dışında olmasına rağmen, Türk mûsıkîsinin okullarda ve radyoda yasaklattığı için, kendisine minnet ve şükranlarını belirtir.
Yukarda satırlarda izlenen periyod sonucu Türk Müziği artık, Tek parti yönetimi boyunca Devlet in kültür politikaları, bütçesi ve tüm faaliyetlerinden iyiden iyiye çıkarılacaktır. Öyle ki demokrasiye geçişte bile, politikacılar , Atatürk ün ilke ve inkılâplarına aykırı davranmakla suçlanma korkusundan olacak ki; bir Türk Müziği Konservatuarı açılması iznini ancak 1970 li yılların ortalarında, o da Türk Mûsıkîsi mensuplarınının oluşturduğu büyük baskı sonucu verebilecektir.
Salih Zeki Çavdaroğlu
13 Mayıs 2020
1 Etem Ruhi ÜNGÖR, Musiki İnkılâbı, Tarih ve Düşünce, Mart, 2002, sayı:2002/3, s.51,52
2 Etem Ruhi ÜNGÖR, a.g.e, s.52, 53
3 Gönül PAÇACI, Cumhuriyet in Sesli Serüveni, Cumhuriyet in Sesleri, Tarih Vakfı Yayınları, İstanbul, 1999, s.22
4 Atatürkün Türk yazı İnkılâbı Hakkında Konuşması, Atatürkün Söylev ve Demeçleri, Türk İnkılâp Tarihi Enstitüsü Yayınları, Ankara, 1959, 2.baskı, s.252
5 Füsun ÜSTEL, 1920 li ve 30 lu Yıllarda Millî Musiki ve Musiki İnkılâbı, Cumhuriyetin Sesleri, Tarih Vakfı Yayınları, İstanbul, 1999, s.42
6 Ruhi AYANGİL, Cumhuriyet ve Müzik, Yeni Türkiye, Cumhuriyet özel sayısı, Eylül-Aralık, 1998, s. 2986
7 Belgelerle TÜRK TARİHİ DERGİSİ, Tarihî Araştırmalar ve Dökümantasyon Merkezleri Kurma ve Geliştirme Vakfı, Kasım 2001, sayı:58
8 Şefik KAHRAMANKAPTAN, İsmet İnönü ve Harika Çocuklar, Ümit Yayıncılık, Ankara, 1998, s.32
9 Bayram Bİlge TOKEL, Cumhuriyet Dönemi Devlet, Aydın, Müzik İlşkilerine Genel Bir Bakış ,Yeni Türkiye, Cumhuriyet özel sayısı IV, Eylül-Aralık, 1998, s.3003
10 Cemal Reşit REY, Atatürk ve Müzik, Cumhuriyet Gazetesi, 10 Kasım 1963
https://ferahnak.wordpress.com/2020/05/13/osmanli-musikisinin-ipi-cekiliyor-sarayburnu-konseri/
