Ömer Akşahan

Yurdumuza Tanzimat hareketiyle giren birçok yeniliklerden birisi de „eleştiri“dir. Eleştirinin o günden bu yana önem kazanmasında birçok yazarımızın emeği bulunmakta; özellikle son yıllarda gazete ve dergilerin artmasına paralel olarak da bir gelişme göstermektedir. Ancak gazete ve dergi bolluğunda öteki yazın türleri içinde o, çoğu polemiklere kurban edilmiştir. Çünkü eleştirinin özünde var olan yanlılık, kimi gerçek eleştirilerin gözden yitirilmesine neden olmuştur.

Eleştiri Nedir?

Bu soruya birçok yazar farklı görüş açılarından yanıt aramıştır. Bunlardan bazılarını alt alta sıralarsak genel bir görüş elde etme olanağımız olabilir.
* “Bir edebiyat veya sanat eserini her yönüyle inceleyip açıklamak, anlaşılmasını sağlamak ve değerlendirmek amacıyla yazılan yazı türü, tenkit, kritik.“(1)
* “Bir sanat eserinin (roman, hikaye, şiir, resim ..vb. gibi) yapısı, özü, başarılı ve başarısız yönleri üzerinde yapılmış inceleme yazılarına eleştirme denir.“ (2)
* “ Günümüzde ve geçmişte eleştiri tanımları arasında farklılıklar olmuştur. Tanımlar kargaşası içinde,
-Gerçek eleştiri nedir ve nasıl olmalıdır?-sorularına yanıt arama sürecektir. Çünkü, eleştiri bir bilim değildir. Böyle olunca da duygusallık ve çıkar çatışmaları her zaman eleştiriyi boşlukta bırakmaya tutsak edecektir. Bilim, anlamları inceler; eleştiri ise anlam üretir ve bilimle okuma arasında yer alır.“(3)
* “Eleştiri bir önemsenmenin kanıtıdır.“(4)
* “Herhangi bir sanat ve fikir veriminin özünü, yapısını, değerli-değersiz yönlerini irdeleyen ya da bazı kimselerin toplum karşısındaki tutum ve eğilimlerini eleştiren; bunların, toplumun gelişim düzeyine uyup uymadıklarını belgeler ve örneklerle belirten gazete ve dergi yazılarına eleştiri denir.“(5)
* “Edebiyat ve sanat eserlerini açıklama ve yargılama sanatı.“(6)

Eleştirinin Varlığı Ve Önemi

Eleştiri, yazının bulunuşunun ardından insanda var olan eleştiri duygusunun söz düzeyinden yazı düzeyine yükselmesiyle bugünkü konumuna gelmiştir. Özellikle yazılı kültürün batı toplumlarındaki gelişmesine paralel, eleştiri de gelişmiştir. 18. ve 19. yy.daki edebiyat akımları içinde eleştiri, ayrı bir önem ve değer kazanmış ancak, edebiyatta bir tür olarak belirlenmesi ise, 19.yy.ın ortalarında kendini eleştirmen olarak ortaya koyan ve eleştirinin kurallarını bulan Sainte-Beuve sayesinde olmuştur.

Eleştiri, okuyucunun bir kitaba ulaşmasında önemli bir köprü olma işlevinin yanısıra, nesnel ve bilimsel bulgularıyla da yazarına yeni boyut ve ufuklar sağlayabilir. Olumsuz koşullara karşın eleştiri, varlığını bugün de doğası gereği sürdürmektedir. Ayrıca yurdumuzda iyi eleştirmen yetişmiyor gibi savların bir ölçüde geçerliliği olsa da, bunda, bu işe gönül veren insanların bir kalemde, kolayca harcanmaya çalışılmasının da rol oynadığını görmek gerekir.

Esasen, adını salt eleştiri yazılarıyla duyurmuş ve kabul ettirmiş isimlerin azlığı; eleştirinin, bir gül bahçesinde, gül derlemek kadar zor olduğunu kolayca anlatır. Bir çok eleştirmen karşı eleştiri bombardırmanıyla küstürülmüş, yüreği dayanamayanların bu işten uzaklaşmalarına neden olunmuştur.

Edebiyat dergilerinde eleştiri yoğunluğu şiirde toplanmaktadır. Bunun başlıca nedeni, şiirin içeriğinin her türlü yoruma açık bir yapıda olmasından kaynaklanmaktadır. Şiirde biçim, içerik ve beğeni arayışlarının zamanla manifestolarla ortaya konuluşu, bu alanda çaba gösteren şairler arasında, dozu bazen aşırıya kaçan, uygar ölçüleri aşan hatta kimi zaman
kişilik haklarını ağır bir şekilde zedeleyen eleştirilere de rastlanmaktadır.

Bu olaya kısaca, belli dergiler çevresinde toplanmış benzer anlayışları savunan yazar-çizer gruplarının kavgası da denebilir. Her ne olursa olsun, bu edebi kavgaların varlığı iyiye işarettir. Çünkü, edebiyat, ancak onlarla, güncelliğini ve dinamizmini sürdürmektedir.

Eleştir(eme)mek

„Ne kitap ne yazı ne düşünce / Yalana pey sürülen bir ülkede bitmez gece / Anladık sonunda cümlesi boş“(7) diyor, Cahit Tanyol bir şiirinde. Yetmiş yılı aşan yoğun bir yazın yaşamının acaba kısaca bir özeti olarak algınabilir mi, bu dizeler? Türkiye gibi gerek sosyal, gerekse siyasal kimlik arayışının hâlâ egemen olduğu bir ülkede, bir konuda başarılı olmaya çalışmak kadar zor olan bir başka şey daha tanımıyorum. Herşeyden önce en yakınınızdakiler sizin en büyük muhalifiniz olarak karşınıza dikilirler. Varlığınızın anlaşılması için yapıtlarınıza bakılacağı yerde, özel yaşamınıza girilir; böylece yıpratılmak istenirsiniz. Eleştirinin tüm dünyaca kabul görmüş genel değerleri dışına çıkılarak, adına eleştiri denilen yazılar kaleme alınır. Bu, olumsuz ve polemikçi tutum, bize eleştirinin gerçek yüzünü göstermez.

Eleştirmen, kendi beğenilerini ortaya koyarken, duygusallıktan uzak eleştirinin genel kurallarıyla hareket ettiği sürece, toplumsal işlevini doğru olarak yerine getirebilir. Dikkatli okurun, ciddi eleştirileri de ilk bakışta kavradıkları bilinen bir gerçektir.
Esasen, yurdumuzda iyi bir okur kitlesinin oluşmasında eleştiri yazılarının önemli işlevi olduğuna inananlardanım.

„Ataç’a göre; eleştirmen bir sanatçıdır. Bir şairi, bir romancıyı ne için okuyorsak, onu da öyle okuruz. Eleştiri yazısı bir şey öğrenelim; hangi kitap değerliymiş, hangisi değilmiş, bize onu bildirsin diye okunmaz; herhangi bir sanat yazısı gibi, zevk almak için okunur.“(8) Ataç ustanın saptamaları, eleştirinin bir edebi tür olduğu gerçeğini yalın bir şekilde ortaya koyar.

Günümüzün polemik kokulu dedikodu yazarlarının bu gerçekleri bilmediğini sanmıyoruz. Güncel kalabilme uğruna yapılan uğraşlar, eleştiriye ancak zarar veriyor. Veysel Çolak’ın Mehmet H.Doğan’a yönelttiği; “Eleştiri yazılarının da bir estetiği var mıdır?“(9) sorusu, özünde polemiklere yol açan, kimi kırıcı boyutlara varan tartışmaların ardından gelmesi, şaşırtıcı değildir.

Bir eleştiri yazısı oluşurken Ramis Dara esini önkoşul olarak görüyor ve ekliyor; “Geriye kalanlarsa: hazırlanmak, yoğunlaşmak, işi ciddiye almak, dikkat, özen, çok sıkı çalışmak ve çalışmayı mutlaka bir biçem’le, seçkin bir anlatımla ortaya koymak; sonuçta ele alınan ürüne yakışmak, o ürün sözcüğün ilk anlamıyla eleştirilecekse, bunu yazınsal bir dille yapmak.“(10)

İsimler.. İsimler....

Günümüz edebiyat dergilerini taradığımızda, her derginin lokomotifi sayılabilecek imzalara rastlamaktayız. Örneğin, Adam Sanat’ta; Memet Fuat, Fethi Naci, Mehmet H. Doğan, Veysel Çolak, Kıyı’da (şimdi ne yazık kapandı); Ahmet Özer, Osman Bolulu, Eşik’te; Halim Şafak, İbrahim Berksoy, Yeni Biçem’de; Ramis Dara, İzlek’te; Nizamettin Uğur, Çağdaş Türk Dili’de; Emin Özdemir, Yaşasın Edebiyat’ta; Hikmet Altınkaynak, deneme kitaplarıyla Özdemir İnce bir çırpıda gözüme çarpan isimler...Bir ülke edebiyatının zenginliğini, o ülkede var olan eleştirmenlerinin niteliği belirler. Bu liste ne denli uzarsa, o denli edebi zenginiz demektir!

Burada yeri gelmişken adını anmadan geçemeyeceğim iki isim var; bunlardan ilki 12 Eylül öncesi karanlık güçlerin boy hedefi olan Bedrettin Cömert, diğeriyse Sivas Madımak mağarasında kurban verdiğimiz Asım Bezirci. Türk eleştirisinin iki şehidi, bu güzel insanların kazandırdığı yapıtlardan bugün hâlâ yararlanıyoruz. Onlar, Türk edebiyat tarihinde hak ettikleri yeri çoktan aldılar. Ancak, bizim, onların yerini kolay kolay dolduramadığımızın altını kalınca çizmek istiyorum.

Gecikmiş Bir Saygı...

Öte yandan, 1998'del 70. sanat yılını kutladığımız, yaşayan sanat ve bilim adamları içinde
çok özel bir yere sahip olduğuna inandığım sayın Cahit Tanyol’un Türk eleştirisine yaptığı olumlu katkıları anmak istiyorum. 75. yılını kutladığımız Cumhuriyet’in hemen tamamına yakın bölümünde, edebiyat dünyası gibi fırtınalı bir ortamda Yahya Kemal, Ahmet Hamdi Tanpınar, Cahit Sıtkı Tarancı, Orhan Veli, Kemal Bilbaşar ve Sait Faik gibi birçok edebiyat ünlüsüyle arkadaşlık etmiş; Nurullah Ataç’la fikir tartışmalarını yaşamış, bir insanın yeniden eleştiri yazılarıyla edebiyatımıza kazandırılması ne kadar yararlı olurdu! Çünkü, bu insanlar bizde kolay kolay yetişmiyor. Fakat çok kolayca harcamasını biliyoruz. Onlarca bilimsel ve edebi ürün yayımlayan, yüzlerce makaleye imza atan bir şairin, tek bir şiirinin dahi seçkilerde yer almayışını esefle karşılamaktayım. Zamanında hiçbir akımın yanında yer almamış, kendi yatağında seyreden durgun, ama gür bir akarsu gibi akıp duran, bu değerli insanımızın edebiyatımızda hak ettiği yeri bir gün mutlaka alacağını umuyorum.

Öneriler...

Sanatsal arayışların dolu dizgin koşturduğu, yeni bir çağın eşiğinde olduğumuz bu günlerde eleştirinin de, yeni açılımlara gerek duyması kaçınılmazdır.
Her şeyden önce eleştirinin yer bulduğu edebiyat dergilerinin salt kitap tanıtma dergileri olmadığını kabul etmekle işe başlamalıyız. Kısır sen ben kavgalarını bırakıp, altın arayıcısı işçiler gibi titiz ve sabırla çalışmayı ilke edinmeliyiz. Bu konuya yönelmiş genç imzaları yüreklendirmeliyiz. Eleştirisi cılız bir edebiyatın ürünlerinin de cılız olacağı doğaldır. Ayrıca nitelikli eleştiri yazılarına diğer ürünler gibi telif ücreti vererek, yazarı desteklenmelidir. Bu gerçekleştiği takdirde, tam anlamıyla profesyonel, geçimini bu işten sağlayan eleştirmen sayısının giderek artması sağlanacak, edebiyatımıza da batılı anlamda bir kalite gelecektir. ../..

Kaynakça

(1) Türkçe Sözlük 1,sy.451,1988
(2) 150 Soruda Türkçe Temel Bilgiler, Ahmet Köklügiller, sy.15, 1975
(3) Roland Barthes, Varlık, sayı: 741, Haziran ‘69
(4) T.E.Yahya Kemal, Cahit Tanyol, sy.28, Remzi Kitabevi, 1985
(5) Kompozisyon Bilgileri, Kemal Gariboğlu, sy.245, Serhat Yayınları
(6) „Tenkit veya Tenkid“ maddesi, sy.57, Meydan Larusse
(7) Son Liman, şiirler, Cahit Tanyol, sy.14, Armoni Yayıncılık
(8) ...Vice Versa, Veysel Çolak, Adam Sanat,sy.53, sayı: 99, Şubat ‘94
(9) Nurullah Ataç, Şinasi Özdenoğlu, Kıyı, sy.7, sayı: 138, Eylül ‘97
(10) Eleştiri ve Esin, Ramis Dara, Yeni Biçem, sy.3, sayı: 11, Mart ‘94