Grafiker bir arkadaþýnýz varsa baþýna çöküp bilgisayarda bir vazo yapmasýný isteyebilirsiniz. Sonra onu Ý.Ö. III. binde yapýlmýþ bir Sümer vazosuna dönüþtürmesini de isteyebilirsiniz.

Grafikerin size þöyle bir soru sorma olasýlýðý var: “Abi, Vazo denizde mi bulunmuþ olsun, karada mý?” On dakika sonra istediðiniz þekilde bir vazo hazýr hale gelebilir. Tamamen sanal, ama iþte orada ve oldukça heyecan verici…

Siz neredesiniz peki?

Sýradýþý bir noktaya sürüklenip gittiniz, aslýnda ne burada ne de oradaydýnýz; yani uzam sanal, zaman ise “gerçek”ti! Bu ana “gerçek” demekte ise hiçbir sakýnca görmediniz!

Efendim, gerçeklik algýmýzý belirleyen en yaþlý çiftin bir tür zaman ve uzam ikilisinin ayrýlýþýna þahit olduðumuz bir çaðdý bu. Bu çaðýn sonlarýna doðru, altý pek çizilmemiþ ayrýlmanýn daha da kristalize olmasý ve insanoðlunun yeni sorumluluklarla boðuþmak durumunda kalmasý iþten bile deðil. Sözgelimi þöyle bir 50-100 yýl sonrasýnda olduðumuzu ve zamanda yolculuk yapabildiðimizi hayal edelim, saniyenin binde biri kadar bir zamanda Fransýz ihtilalini baþtan sona yaþýyoruz, döndüðümüzde, daha kahvemiz bile soðumamýþ oluyor! Aklýnýza heyecanlý ihtilalcilere “aralarýndan pek çoðunun giyotine gideceði” gerçeðine dair yaptýðýnýz gevezelikler geliyor.

“Nasýl olsa artýk çok uzaktayým”

Ýhtiyaçlarýmýzýn çokluðu ve azalan kýt kaynaklarýmýz yüzünden yemeyen, içmeyen, tüketmeyen hizmetçi robotlarla yaþadýðýmýzý düþünelim; ya da aralarýnda “hissedebilenlerinin” de olduðu, sahici arkadaþlarý, sahici evlatlarý aratmayan robotlarla yaþadýðýmýzý. Ama bir yerden sonra canýmýzý sýkmaya baþlýyorlar, kara kara onlardan nasýl kurtulacaðýmýzý düþünmeye baþlýyoruz:

“Nasýl olsa gerçek deðiller”

Kubrick/Spielberg ikilisinin son yapýtý A.I’nýn sorduðu iþte bu soru ateþli bir ilgi gerektiriyor daha þimdiden: “Gerçek nedir?”

Paslanmaz, kir tutmaz, sever, incinir…

Küçük David 6 yaþýnda, kumral, kahverengi gözlü bir çocuk olarak tasarlandý. Eþsiz, çünkü bir evladýn ailesini sevebileceði türden bir sevme kapasitesiyle donandý. Bu robotlar aleminde bir devrim, zira o güne deðin hiçbir robotta bu düzeyde bir bilinçaltý geliþtirilemedi. David kendisini “evlat edinme” prosedürlerine benzer bir formaliteyle evlat edinen aileyi, özellikle annesi Monica’yý özel bir þekilde sevmekte. Hatta küçük beyni-kalbi mi demeliyim- kendisinin sonsuzluða mahkum edilmiþ ömrüne karþýn bir ölümlü olan annesinin bir gün ölüp gideceði fikriyle acýmakta. David’in yüreðinde ya da devrelerinde þaþýlasý bir sevgi var; en âlâsýndan bir sevgi bu, kitabi deðil, her gün sevecek bir þey daha bulabilmekte annesinde. David’in yoðun bir hayatta kalma içgüdüsü var, tehlikede olduðunu anladýðýnda týpký bir insan gibi paniðe kapýlmakta ve en yakýnýndakinden yardým istemekte. David’de bir sevilme arzusu baþgösteriyor giderek; umutsuz ve tehlikeli olabilecek bir bekleyiþ bu. Çünkü ailesinin, çaresi bulunmayan bir hastalýktan dolayý dondurulmuþ durumda olan oðullarý iyileþti ve geri geldi. Oðullarýnýn acýsýna katlanmak ve onun yokluðunu doldurmak için David’i almýþ olan ailenin aslýnda bu oyuncaða pek fazla ihtiyacý kalmadý artýk. Anne Monica kendisine kraliçeler gibi davranan-ve hatta bu konuda gerçek oðul Martin’i fersah fersah aþan- bu çocuðu gözden çýkarmayý düþünmüyordu baþlarda. Ama David’in “sevilme” ihtiyacý, daha doðrusu sevmeye ve sevilmeye programlanmýþ ve bu durumda pek tabii giderek insanlaþmýþ olmasý sorun olmaya baþladý. Kocasý Harry, Monica’ya þu soruyu soruyor: “Bir þey böylesine sevebiliyorsa nefret de edebilir, o zaman ne olur düþünebiliyor musun?”

Film David’i “nasýlsa gerçek deðil” diyerek “atan” ebeveynin durumundan çok bir ihtiyacý görmek üzere tasarlanmýþ bu oyuncaðýn acýsý üzerine odaklanýyor. Hikayesini dinlediði Pinokyo gibi “kendisini gerçek bir çocuk yapabilecek” Mavi Peri’yi aramaya koyuluyor çocuk robot. Bu arayýþ ayný zamanda 21.yy’ýn ortalarýndan fütürist manzaralarla da buluþturuyor bizi. Robotlarýn insan ýrkýný tehdit ettiðine inanan ve ele geçirdiklerini seremonik bir biçimde parçalayýp yok eden Ku Klux Klan benzeri örgütler, bir þekilde yaþamaya çalýþan düþkün robotlar, deðiþen iklim ve neredeyse yok olmuþ bir Manhattan. Ýnsanlýðýn kendi kendisiyle yaptýðý bir intihar sözleþmesinin uzantýsý gibi her þey; sorumsuzca kirletilen doða ile sorumsuzca pazarlanan, “ötelenerek çoðaltýlan” ve bir maðduriyet haline sokulan ‘sevgi’ nin ‘insan eli deðmiþ’ hali pür melali bu.

A.I, (Artificial Intelligence) / Yapay Zeka Stanley Kubrick’in 15 yýllýk projesi. Binlerce storyboard çýkarmýþ Kubrick bu film için. Projenin büyük ustanýn ölümüne deðin hayatiyet kazanamamýþ olmasýnýn nedeni ise anlattýðý þeyin zorluðundan kaynaklanýyor olsa gerek. Çok zor, ahlaki sorulara deðiniyor film, fakat ne yazýk ki iþaret edip kaçýyor, sorduðu sorularý önemsemekte aciz kalýyor. Ýlk sekansta robot projelerini yürüten Dr. Hobby’e yöneltilen bir soru oldukça dikkat çekici: Bizi böylesine koþulsuz bir biçimde sevecek olan varlýklara karþý herhangi bir sorumluluðumuz olacak mý? Cevap son derece kýsa ve manidar: “Tanrý da Adem’i sevilmek için yarattý deðil mi?”

Bu cümleye telaffuz edilmeyen ama iþaret edilen ikinci bir cümleyi eklemek mümkün: Tanrý bile kendisini sevmek için yarattýðý kullarý kendi kaderleriyle baþbaþa býrakmadý mý? Dr. Hobby’nin öngörüp de görmezden gelmek istediði þey ise Tanrý’nýn her þey için bir açýk kapý býraktýðý gerçeði. Kullarýný mutlak acýya, mutlak sevgiye, mutlak savunmasýzlýða, mutlak korkuya “programlamadýðý”, onlara yeryüzündeki duruþlarýna yön verme ve seçim yapma gibi bir hak tanýdýðý. Oysa David‘in annesini sevmekten baþka çaresi ve alternatifi yok. David’e insana bahþedilen en önemli lütuflardan biri bahþedilmiyor ne yazýk ki: David’in unutmak ve ayýklamak gibi bir lüksü yok! Avcýlarýn eline düþmezse kolay kolay ölmeyecek bir varlýða, hele ki bu varlýk acý çekebiliyorsa, sonsuza kadar sürecek bir sevgi aþýlamak, onu odaksal bir acýyla kývrandýrmak olsa olsa bir insanýn iþi olabilir. Nefes almayan, yemek yemeyen, her nasýl oluyorsa hissedebilen bir varlýðýn acýsýný perdeye nakletmek ise “Bu aslýnda kimin acýsý?” sorusunu sorduruyor insana. Bu trajedi kimin trajedisi? Cenneti ya da cehennemi olmayan, a’rafta kalmýþ, son derece deðerli ama yalnýz ve mutsuz bir robot için mi aðlayalým; “gerçeklik” dediði þeyin kendi gerçekliðinden, yaþadýðý anýn doluluðundan baðýmsýz olamayacaðýný bilemeyen, kurduðu hiçbir iliþki biçiminde bedel ödemeye razý olamayan insan için mi? Büyük icadlar yapan sonra bu icadlarýyla çeliþen, sözleþme imzalayan sonra piþman olan, önce seven sonra çöpe atan insan için mi?…

Bir parça Kubrick, bir parca Spielberg

A.I /Yapay Zeka Spielberg’e özgü imge denizinden de nasibini almýþ bir yapým. Hayli varlýklý bir ailenin hijyenik yaþantýsý, Monica’nýn dondurulmuþ oðlunun baþucunda Ýncil okumasý, robot avcýlarý, ýrkçý söylemlerin yerini almýþ “türcü” söylemler, hurdalýklarý karýþtýran ve bulduklarý yedek parçalarla oralarýný buralarýný onaran “kaçak” robotlar; yeni evsizler, herþeyi bilen ama 5 dolara söyleyen Einstein simülasyonu Dr. Know, fast food benzeri kiliseler bize 21. yy.ýn ortasýnda da olsak kesinlikle Amerika’da olduðumuzu gösteriyor. Sular altýnda kalmýþ lunapark ise bir parça güzel, bir parça umut ve temenni taþýyan günlerin kollektif hafýzanýn gün yüzü görmeyecek bölgelerine itildiðini imliyor adeta. Ve… Evet, tahmin ediniz lütfen insana ait son güzel hatýralarý büyük bir sevgiyle benimseyip taþýyacak olan kim? Elbette ölüm gibi bir lütuftan yoksun ve elbette “kader el verdiðince” yaþayacak olan küçük çeliþki: David.

Film gerek görsel gerekse çaðrýþým diliyle baþlangýçtan bitiþe deðin pek çok filmden izler taþýyor. David’in tasarlandýðý ve ailesiyle geçirdiði ilk günler Kubrick’in özellikle A Clockwork Orange /Otomatik Portakal ve Uzay Macerasý 2001’de geliþtirdiði görsel dile gönderme yapýyor. Geniþ, sade mekân ve nesnelerin keskin hatlarýný okþayarak yumuþatan ýþýk kullanýmý Kubrick’i andýrýyor. David’in yolculuðu ise The Wizard of Oz /Oz Büyücüsü, Blade Runner ve bence en önemli karakterlerden biri olan süper oyuncak ayý Teddy sayesinde Toy Story’ye eklemlenen Spielberg diliyle þekilleniyorlar. Finale yaklaþýrken gördüklerimiz ise yine Spielberg’in hayal gücüne ve teknik ustalýðýna hayran býraktýracak ama bir yandan da “iyi uçuþlar” temennisiyle hafifçe gülümsenebilecek bir format içeriyor.

Günümüzde gerek medya gerekse Hollywood filmleri tarafýndan fazlasýyla gündeme getirilen/kullanýlan ve aslýnda “þüyuu vukuundan beterdir sözünün andýracaðý gibi þimdiden baymýþ bir mesele olan klonlama olgusuna ise ilginç bir yaklaþým getiriyor film. Deniliyor ki, hayat sahnesinde belli bir zaman ve mekan boyutunda ortaya çýkmýþ, yaþamýþ ve sona ermiþ canlýlarý geri getirdiðimizde bedenlerini ancak bir gün yaþatabiliyoruz. Onca daðýnýklýða, baðlamdan kopmalara ve hikayelerin iç içe geçememe sorununa raðmen filmin David dýþýndaki en hoþ yaný bu söz. Ruh-beden iliþkisinin muammasý, insaný, Tanrý’nýn arzusu dýþýnda yeniden diriltmeye elvermiyor.

Ýnsan algýsýyla ve aklýyla aþabiliyor, gevþetebiliyor zaman mekan arasýndaki mesafeyi ama en nihayetinde ontolojik anlamda “O’ndan gelmiþ ve O’na dönecek “ olmaklýðýyla sýnýrlý bir güç bu.

Ýyi seyirler 🙂