Yazacaðým yazýnýn ilk þekillenme safhasýnda, iki konu baþlýðý içinde gitti geldi düþüncelerim. Birisi diðerine deðerken, diðeri ötekinin içinde ilerliyordu çünkü. “Edebiyatta görsellik, edebiyat ve görsellik” Sonuçta, inceleyeceksem iki konu baþlýðýný birlikte sürdürerek iþlemeliyim þeklinde düþünüp, baþlýðý bu þekilde oluþturdum.

Fotoðrafýn ardýndan sinema girmiþti hayatýmýza. Ýlk sinematograflar belgesel gibiydi. Trenin geliþi, koþan bir boða, yemek yiyen insanlar gibi basit görüntülerin çekimiyle baþlanan sinema yolculuðu bugün kendi içinde dev ve yetkin bir alana dönüþtü. Bu dönüþüm, dünyanýn her yerinde ve hemen her dilinde yazýnýn da önemli ölçüde deðiþime uðramasýnda etken oldu. Bir olgu olarak yazý ile görüntü arasýndaki iliþki, ilgi çekici olmasý yanýnda sorunsallýðý yönüyle de bugüne dek pek çok yazar tarafýndan konu edildi.

Yazý ve görsellik birbirine nerelerde deðer, nerelerde ayrýlýr? Birbirini kullanýr mý, yararlanýr mý? Ne kadar gerek vardýr birinde diðerine? Bir þeyler getirirken neleri götürür edebiyatta görsellik, görsellikte edebiyat kullanýmý? Olumlu ve olumsuz etkileri nelerdir birbirlerine?

John Berger'ýn “Görme Biçimleri ” isimli kitabýnda imge üzerine yazdýðý þu cümleleri anlamlý:

'Bir imge, yeniden yaratýlmýþ ya da yeniden üretilmiþ görünümdür. Ýmge ilk kez ortaya çýktýðý yerden ve zamandan -birkaç dakika ya da birkaç yüzyýl için- kopmuþ ve saklanmýþ bir görünüm ya da görünümler düzenidir. Her imgede bir görme biçimi yatar.'

Ancak konu, edebiyat içinde görsellik kullanýmý olduðunda durum biraz karýþabiliyor. Bu konuda T. Ülkü Tekten’in þu sözleri karmaþýklýða ýþýk tutucu tarzda:

“Dünyayý algýlayýþýmýz sözcüklerden önce görme yetimizle baþlýyor. Bu nedenle görsel birikimimiz dilsel birikimimizden daha fazla, biz her ne kadar bunun tam olarak ayýrdýnda deðilsek de. Kullandýðýmýz sözlü ya da yazýlý dile görsel birikimimizi geçirmemek gibi bir olanaðýmýz da yok. Çünkü özellikle bir edebi metinde dilin oluþumu görme biçimlerimiz ve yaþam yoðunluðumuzla sýký sýkýya iliþkilidir.

Ama metin üzerinde hem sözcükler hem de diyelim resim yoluyla bir bütünlük saðlamaya çalýþýyorsak bu bir sorun oluþturabiliyor. Bir uyaranýn, gözle algýlanabilir niteliklerinin tümü, dolayýsýyla, baþka bir bütünün tamamlayýcýsý olarak ele alýnýr, görsellik bir edebi metinde tamamlayýcý nitelik kazanýr ve edebi metinin kendi iç dinamiðinde bize ait olan bir birikimi sadece sözcüklerle deðil bir de görsel bir tamamlayýcý ile dýþa vurursa bu iki alanýn birbirinden götürdüðü þeyler olacaktýr. Gücünü azaltacaktýr her þeyden önce.”

Bu sorun, tam da þiirin var oluþ noktasýnda baþlýyor çünkü. Öyküsünü yapýsý gereði kendi içinde saklý tutan þiiri kendisine hazýr olarak verilmiþ resimlerle tamamlamaya kalkýyor okuyucu. Þiirin sözcüklerin büyüsünde bin bir yana açýlabilir sihirli penceresi, artýk sadece ona yardýmcý pozisyondaki görüntüye kilitleniyor haliyle. Baþtan yönergesi belirlenmiþ ve dolayýsýyla sýnýrlandýrýlmýþ okuyucu alabileceði tadýn çok daha azýna peþin peþin razý býrakýlmýþ oluyor baþka þansý kalmadan.

Edebi metinde görsellik kullanýmýnýn farklý þekildeki pek çok örnekleri yaný sýra konunun son dönem yerli televizyon dizi filmlerinde dizelerin tek tek seslendirilmesi ve görüntü altlarýnda yazýyla geçmesi þekline dönüþtüðüne de tanýk oluyoruz. Buradaki kullanýmda tam tersine þiir, görsele yardýmcý pozisyonundadýr. Bu kez de görüntüdeki belirgin ifadelerin yanýnda sahte bir sesle okunmuþ dizeler, yalancý tanýk edasýnda varlýk gösterme durumuna indirgenirler.

Görsel içinde þiir kullanýmýný bir kenara býrakýp, bu kez de ikisinin birbirine iç içe geçtiði noktadan düþünerek bakmak istiyorum konuya ve zamanýmýzdan çok öncelere uzanýyorum ilkin. “Resim, sözsüz þiirdir ve þiir, konuþan resim” demiþti lirik þair Kos’lu (Ýstanköy) Simonides M. Ö. 6. yüzyýldaki tartýþmalý cümlesinde. Bu cümleyi ilk duyduðumda çok sevmiþtim. Üzerinde düþündüðümde daha da fazla sevdiðimi söyleyebilirim. Ýnsaný tartýþmaya çaðýran sivri ve tahrik edici bir cümle çünkü bu. “Hayýr, durum öyle deðildir” diye haykýrmaya itiyor insaný. Ama hangi insaný diye düþünmeye baþladýðýmýzda geliyor çözüm. Þiirin gizemini görmüþ ya da görme çabasý içinde olan insaný demek daha doðru olur sanýrým bu noktada.

Öbür yandan, Kos’lu Simonides’in cümlesinin söyleniþ tarihine bakýldýðýnda; bu çerçeveden yapýlmýþ tanýmlar çok da doðal geliyor bana. Üzücü olan, bu tanýmdan çok daha sýðýnýn bugün taným niyetine, bu kadar insanlýk birikimi üzerine yapýlabiliniyor oluþudur.Toplum geneli üzerinden düþündüðümüzde, þiiri algýlama noktasýnýn vardýðý haldir, üzerinde düþünülmeyi gerekli kýlan. Þiirde görsellik kullanýmý olgusu kadar, þiirin görsellik karþýsýnda geride kalmýþ gibi görünen halidir, üzücü olan. Her geçen gün gittikçe daha fazla beyni yýkanan toplum fertlerine dayatýlan popüler kültürün “ al-tüket-tükür” yaklaþýmýnýn artan varlýðýdýr..

Ancak konunun dar alanýndan uzaklaþýp, genel hatlarýyla baktýðýmýzda göreceðimiz þey þu: Güzel olanýn deðerine ulaþmak zorunda insanoðlu. Ona ulaþýp, onu algýlamak zorunda. Eninde sonunda insan, iç sesini dinleyip “güzel”e dönmek zorunda.

Ýnternetin yaþamýmýza yeni girdiði dönemlerde insanlar, rast gele e-postalarý adres defterinde bulunan tüm isimlere gönderirlerdi. Öyle ki; deðil konunun ilgisini alýcý üzerinden kurma zahmetine katlanmak, alýcýlarýn kimler olduðuna bile dikkat edilmezdi. Zamanla tüketildi bu tavýr. Bu safha aþýldý. Artýk kýsmen de olsa e-postalar, konu ve kiþi seçilerek gönderilmeye baþlandý, eskiye oranla kýyaslandýðýnda. Sonra yavaþ yavaþ e-postanýn baþlangýç bölümüne kiþiye ya da kiþilere özel bir iki cümle eklenilmesine geçildi. Bu örneði konumuz içinde ayrý bir alan gibi de dursa, þu baðlantýya dayanarak verdim:

Belli ki, pek çok alanda insanoðlu son damlasýný çýkarana kadar kullanacak elindeki imkanlarýný öncelikle. Konu özeline dönersek; þiir niyetine her türlü dýþa vurumu paylaþacak bir müddet daha, sayýlarý gittikçe artan dergilerde ve internet ortamýnýn kontrolsüzlüðünde. Sonra tüketecek bunu. Tekrar edebiyatta deðerli olana dönmek zorunda kalacak yapýsý gereði, güzel olana hasreti gereði içinde büyüyen.

Ýþte o zaman þiirin arka planýna konulan resim, doyurmayacak okuyucuyu. Fonda garip seslendirmelerle dayatýlan þiir yýðýnaðý, tat vermeyecek dinleyene. Þiirde resim yapma kolaycýlýðýna kaçanlar doyurmayacak okuyucuyu, ne iyi ki...

Güzel olan, belirecek tarih sahnesinde eninde sonunda. Bataklýkta açan nilüfer çiçeklerini koklar gibi, yýllardýr özlediðimiz sevgiliyi kucaklar gibi saracaðýz güzel eserleri.


Aynur Uluç

Kül Eleþtiri Dergisi / 2006 9-10. Sayý