Ahilik, Selçuklu ve Osmanlý dönemlerinde Anadolu Türklerine sanat, ticaret ve ekonomi alanlarýnda yön veren bir organizasyon, bir anlayýþ, ayný zamanda bir hayat tarzýdýr.

Ahilerin kurduklarý esnaf ve sanatkâr birliklerince belirlenen kurallar, daha sonra hazýrlanacak kanunnamelerin, tüzüklerin temelini oluþturmuþtur. Bu birlikler, zamanla diðer esnaf ve sanatkârlara da önderlik etmiþ, hatta Osmanlý devletindeki bütün Türk esnafý, ahi babalardan veya onlarýn yetki verdiði kimselerden aldýklarý yeterlilik ve izin belgeleri ile iþ görür hâle gelmiþlerdir.

Osmanlý devletinin topraklarý geniþledikçe gayrýmüslim teba üzerindeki hak ve sorumluluklarý da geniþlemiþ, iþ kollarý ve çalýþanlar çoðalmýþ; dolayýsýyla Müslüman olmayan teba ile ortak çalýþma zorunluluðu ortaya çýkmýþtýr. Bu sebeple ahilik teþkilâtý laðvedilmiþ, yerine din ayrýmý gözetilmeyen bir kurum olan “gedik” kurumu tesis edilmiþtir. Bu müessesenin teþekkül sebebi þüphesiz ki sadece bu deðildir. Muhtelif sebeplerle ahi teþkilatlarýnýn esnaf ve halk arasýnda eski etkinliðinin kalmamasý, devletin bu iþleri kendi kontrol ve inhisarýnda bulundurma isteðinin de bunda önemli rol oynadýðýný kaydetmek gerekir.

Sýdkî Bey “gedik”i “sanat ve ticaretle uðraþabilmek yetkisi” þeklinde tanýmlamakta ve “gedik” kelimesinin 1727 yýlýnda kullanýlmaya baþlandýðýný, ancak sanat ve ticarette tekelin önceleri mevcut olduðunu belirtmektedir. Ne var ki, bu tarihte ahilik kurumunun býçakla kesilip atýlýrcasýna aniden laðvedildiðini veya ahiliðin bu tarihle birlikte tamamýyla ortadan kalktýðýný söylemek doðru olmaz. Zira 19. yüzyýl sonlarýnda dahi çeþitli þehirlerde ahi teþekküllerinin fiilen var olduðu bilinmektedir.

Tanzimat Fermaný’ndan ve yabancý devletlerle ticaret anlaþmalarý imzalandýktan sonra öteden beri yürürlükte olan tekel yönteminin sanat ve ticaretin ilerlemesinde zararlý olduðu anlaþýlmýþ, sanayi ve ticaretin ilerlemesi istendiðinden artýk bu yöntemin korunmasý için devlet tarafýndan bir çalýþma yapýlmamýþtýr. Gerçi esnaf arasýnda tekel yöntemi bir müddet daha geçerli olmuþ ve bu da tekel yönteminin korunmasýndan çok, esnaf tarafýndan gedik senetlerine dayanarak tasarruf etmeye baþladýklarý emlâkin ellerinden gideceði korkusundan ileri gelmiþ ise de geçerli belgelere dayanan gediklerin emlâk üzerindeki deðerinin korunmasýyla birlikte bundan sonra gerek Maliye ve Evkâf Hazineleri, Darphane, Zecriye ve Týp Mektebi’nden ve gerek müstesna vakýflarýn yöneticileri tarafýndan yeniden gedik senedi verilmemesi hakkýnda 22 Mayýs 1860 tarihinde ferman çýkmýþ ve bu ferman hükmü, mülkiyet üzere tasarruf olunan gedikler hakkýnda kaleme alýnan 17 Haziran 1861 tarihli tüzük ile yürürlüðe konmuþ, bu tarihten sonra tekel yöntemi terk edilmiþ ve kaldýrýlmýþtýr.

Bu noktada þu hususu önemle vurgulamak istiyoruz: Sýdkî Bey’in eserinde “ahi” ve “ahilik” kavramlarý hiç anýlmamaktadýr. Yani bu esere göre ahiliðin kaldýrýlma sebepleri, gediklerin ihdas sebepleri gibi meselenin önemli taraflarýna deðinilmemektedir. Bu itibarla, ahilerle gediklerin ilgi ve iliþkisi, biri diðerinin üzerine ikame edilip edilmediði gibi meseleler, hâlâ üzerinde derinlemesine araþtýrmalara ihtiyaç duyulan konulardýr.

Elinizdeki kitap, ahilikle ilgili çalýþmalarýn önemli bir kýsmýnda dip notlarý þeklinde verilen ve yeni Türk harflerine aktarýlmamýþ bir eseri günümüz okuyucusu ve araþtýrmacýsýnýn dikkatlerine sunmak gayesiyle hazýrlanmýþtýr. Ýktisat ve hukukla ilgili tabirlerin sýkça geçtiði bu eserin harfçevrimi ve özellikle de sadeleþtirilmesinde yanlýþa düþmemek için birçok sözlüðe baþvurduk. Buna raðmen insan elinden çýkan her çalýþmada bulunmasý mümkün olan hata, eksik ve kusurlardan bu kitap da elbette masun olmayacaktýr. Vâki hatalarýmýz için önce Sýdkî Bey’in ruhaniyeti insafýna ve sonra kadirbilir okurlarýn hoþgörüsüne sýðýnýrýz. Tespit edilecek yanlýþlýk ve eksikliklerimizin tarafýmýza bildirilmesi, eserin muhtemel ileriki baskýlarýnýn en az hatayla çýkmasýna katký saðlayacaktýr. Hususiyle, bütün araþtýrmalarýmýza raðmen hakkýnda bilgi bulamadýðýmýz bu eserin müellifi hakkýnda bizi aydýnlatma himmetinde bulunanlara da müteþekkir olacaðýz.

Çalýþmamýzýn birinci kýsmýnda 1325 (M. 1909) senesinde Tanîn Matbaasý’nda basýlan “Gedikler” adlý eser Lâtin alfabesine aktarýlmýþtýr. Ýkinci kýsýmda ise eserin günümüz Türkçesiyle sadeleþtirilmiþ metnine yer verilmiþtir. Sadeleþtirme yapýlmasýna raðmen sona bir de “lugatçe” ekleme gereði duyduk. Bu lugatçeye hukuk ve iktisatla ilgili bugün kullanýmdan düþmüþ terimler alýnmýþtýr.

Lâtin alfabesine aktarýrken, basým sýrasýnda yanlýþlýk yapýldýðýný tespit ettiðimiz bazý yerler düzeltilmiþ, fakat bunlarýn ayrýca belirtilmesine gerek görülmemiþtir. Aktarma yapýlýrken transkripsiyon sistemi kullanýlmamýþ, fakat bütün uzunluklar aksan (^) ile, bütün ayýnlar (‘), hemzeler (’) iþaretiyle gösterilmiþtir.

Bu çalýþmayý bana tavsiye eden sayýn hocam Doç. Dr. M. Fatih KÖKSAL Bey’e, kitabýn basýmýný üstlenen Ahilik Araþtýrma Merkezi’ne ve bana her türlü desteði veren aileme teþekkürü bir borç bilirim.



Kamil Ali GIYNAÞ

Kýrþehir, Eylül 2004