Ýktidar Tandanslý Bir Okuma

Liberal sistemdeki suçlu ve kurban diyalektiði üzerine inþa edilmiþ bir hiciv örneði olan A Clockwork Orange (1971, Otomatik Portakal), suçun orijinine inmek yerine sonuçlarýný irdeliyor, eleþtiri oklarýný liberal düzene fýrlatýyor. Modern dünyayý oluþturan dinamiklere (liberal, lümpen, kurulu düzene hizmet eden entelektüel tiplemesi, iktidar birey iliþkisi/çatýþmasý, devlet erki ve hükümet mekanizmalarýnýn tek tip birey yaratma uðraþlarýnýn sonuçlarý, suç ve ceza, suçlu eðitiminin etiði, aile yaþamý…) sert ve eleþtirel bir bakýþ atan A Clockwork Orange; fütüristik bir öngörü, pesimist bir yorum denemesi, sosyolojik bir saptama, olasýlýkla kendi türünün baþyapýtý. Bütün büyük yapýtlar gibi bir baþkasýna deðil yalnýzca kendisine benziyor.

Alex’in suç þebekesi sýnýfsal olarak burjuva ve proleter ayýrt etmeden önüne çýkan her þeyi yok etme psikolojisi içinde olan, (Söz konusu yýkýcý eðilim, kült roman “American Psycho”nun baþkarakteri için de geçerli.) kendine has bir altdil ya da argo icat etmiþ öznelerden oluþuyor. Yürürlükteki dilden sýyrýlma çabalarý düzen karþýtý eðilimlerinin bir dýþavurumu, anarþistçe bir tavýr. Aralarýndaki egemenlik hesaplaþmasýnýn bu küçük cemaati birbirinden kopardýðýna tanýk oluyoruz. Bu cemaatin daðýlmasý çok sonra iktidarýn bekçileriyle -artýk yalnýz ve çaresiz bir birey konumuna düþen- Alex’i karþý karþýya getiriyor kaçýnýlmaz olarak. Baþta pek de özdeþleþemeyeceðimiz saldýrgan ve yýkýcý bir porte çizen Alex ile bu noktadan sonra özdeþleþmek (Stanley Kubrick’in mesafeli/soðukkanlý duruþu buna pek imkân tanýmaz oysa.) durumunda kalýyoruz. Bu özdeþleþme A Clockwork Orange’ýn aþaðý yukarý finaline denk gelen kýsmýnda gerçekleþiyor. Yani Alex baþka çaresi kalmadýðý için kendini iktidarýn þefkatli (!) kollarýna teslim ettiðinde, daha doðrusu iktidarýn bekçileri/düzenin koruyucularý Alex’i kendi dünyasýna aldýðýnda.

Alex’i sindirme/asimile etme politikalarý öncelikle eðitimci erkânýn buyurgan/tepeden inmeci müdürünün ajitasyonlarýyla baþlýyor. Herhangi olumlu bir sonuç doðurmayan bu giriþimin ardýndan hapishane erkinin uygulamalarý kendini gösteriyor. Kitab-ý Mukaddes eðitimi alan Alex kitabý kendine göre yorumlamakta geç kalmýyor. Ýþkence ritüelini andýran malum denemelerden sonra yavaþ yavaþ beyninin ele geçirilmeye baþladýðýna tanýk olsak da kolay kolay teslim etmiyor kendini Alex. Ta ki direnme odaklarýný tükettiðinde yapacak bir þeyi kalmadýðýný anlýyor. Özellikle tektipleþtirmenin boyutlarýna getirdiði yaklaþým ve bunu analiz etme biçimi A Clockwork Orange’ý evrensel statüye konumlandýrýyor.

Her çaðýn egemen düþünce sistemi kaynaðýný devlet otoritesinin örgütlenme modelinden alýr. Devlet erki bürokratik araçlarýný devreye sokarak bireyleri gereðinde yumuþatýr, biçimlendirir, onlara çekidüzen verir. Düþünme biçimine/ideolojisine ters düþen mikroplarý sterilize eder, genel kamu huzurunu bozan giriþimlerin önüne geçer. Varlýðýný tehdit eden oluþumlar üzerinde baský mekanizmalarý geliþtirir. Farklý olaný –ötekini- kendi amaçlarý ve istekleri doðrultusunda asimile eder. Gerektiðinde þiddet kullanmaktan imtina etmez.

A Clockwork Orange’ýn kesin ve net bir biçimde sorduðu sorular/çaðrýþtýrdýðý konular iþte bu aþamada yüzeye çýkýyor. Ait olduðu sosyal sýnýf gözetilmeksizin toplumu oluþturan ya da toplum dýþýndaki öznelerin düþünme kalýplarýna, benimsemiþ bulunduklarý kimliklerine dýþ ve kontrol edici bir tahakküm/müdahale gerekli midir? Bu tür bir müdahale nasýl sonuçlar doðurabilir? Dýþarýdan müdahaleye maruz kalan bireyler ne kadar özgür olabilirler? Bu ve buna benzer uygulamalar devlet erkinin asal görevleri arasýnda kabul edilebilir mi?

Sinemanýn yerleþik kalýplarýnýn sýnýrlarýný zorlayan bir sinemacý kimliðinin baþat aktörlerinden olan Stanley Kubrick, A Clockwork Orange’da mesafeli duruþunu koruyan bir sosyolog edasýna bürünüyor. Þu sözleri onun sinema anlayýþýný somutlayan birincil bir kaynak olma özelliðini taþýyor:

“Filmin çekilmesi kolaydýr, asýl zor olan neyin çekileceðidir.”

Bu mütevazý sözler Stanley Kubrick’in üslup ve biçimden çok konu ve içerik üzerinde yoðunlaþtýðýný ifþa ediyor. Ýçeriðe fazlasýyla önem veren bu sinema devi A Clockwork Orange’ýn her karesini iktidar sorunsalý üzerinden örüyor. Ýnsanlýðý doðuþundan beri meþgul eden ve onun doðasýna ýþýk tutan en önemli anahtar kelime olan iktidar sorunsalý üzerinden. Fütüristik bir tablo çizen A Clockwork Orange, bu baðlamda totaliter rejimlerin idari/yönetsel nüvelerini sorunsallaþtýrýyor. Ýktidarlarýn þu veya bu biçimde varlýklarýný sürdürebilmeleri için gerekli gördükleri icraatlarý bireyin özgürlüðü açýsýndan sorguluyor.

hakanbilge@sanatlog.com