AH NÝZAM-I CEDÝD, VAH III. SELÝM!
Hasan TÜLÜCEOÐLU

III. Selim’in, Osmanlý devlet yönetiminin artýk Avrupa’yý yakalamasý gerektiði düþüncesiyle büyük uðraþlarla kurduðu batý tarzý düzenlenmiþ Nizam-ý Cedid ordusu aslýnda baþarýyý yakalamýþtý. Bu ordu Akka’da meþhur Napolyon’un ordusunu yenmiþti.

Üst düzey bazý Osmanlý devlet yöneticilerinin dýþýnda Osmanlý, aydýný, memuru ve halkýyla henüz yeniliklere tam açýk deðildi. Modern anlayýþtan uzak ilmiye sýnýfý ve artýk devletin baþýna yük olamaya baþlamýþ ordu(yeniçeri ocaðý) Batýya ve batý tarzý yeniliklere tamamen karþýlardý.

Ýçerdeki bu ve benzeri sebepler ve birazda dýþarýnýn yönlendirmesiyle bir grup yeniçeri ayak takýmý içlerinden Kabakçý Mustafa adlý þahsýn liderliðinde Nizam-ý Cedid’e karþý kazan kaldýrdý.

Bir grup yeniçeri ayak takýmýnýn bu cýlýz direniþleri sadaret kaymakamý(sadrazam vekili) Köse Musa ve benzeri bazý üst düzey yöneticilerin el altýndan destekleriyle büyük bir isyana dönüþtü. Bu esnada devlet Rusya ile savaþ halindeydi. III. Selim yeni ordusuyla bu ayaklanmayý bastýrabilecekken kan dökülmemesi gibi hassas yaklaþýmlarý ve ordunun Rusya ile savaþ halinde olma riski gibi hususlarý göz önünde tutarak müdahale etmedi.

Kabakçý Mustafa adýyla anýlacak bu isyan devletin yenileþme faaliyetlerini durdurmuþ; büyük emekler ve meblaðlar harcanarak kurulmuþ ‘nizam-ý cedid’ ordusunun kapatýlmasýyla son bulmuþtur.

Osmanlý yöneticileri ancak savaþ meydanlarýnda algýladýklarý Avrupa’yla aralarýnda geliþmiþlikteki farklarýný kapatmak için öncelikle askeri alanda çözümler aradýlar. Yenileþme adý verilen bu yaklaþýmýn ilk teþebbüsü I. Mahmut zamanýnda yine askeri alanda yapýlmýþtýr. Asýl adý Comte de Bonneval olan humbaracý Ahmet paþaya humbaracý teþkilatý kurdurulmuþ; batý tarzý eðitim veren ilk askeri okul ‘hendesehane’ açýlmýþtýr. Üçüncü Selim’in babasý III. Mustafa zamanýnda Macar asýllý Baron de Tott’a top dökümhanesi kurdurulmuþ; batýlý tarzda eðitim gören topçu ocaðý açtýrýlmýþtýr. Her iki padiþah döneminde yapýlan askeri alandaki bu ýslahat hareketleri maalesef Osmanlýnýn yeniliðe kapalý güruhun kundaklamasýyla sonuçsuz kalmýþtýr.

III. Selim tahta oturduðunda Osmanlý devlet yönetiminin Avrupa’yý yakalamak için ýslahat hareketlerini devam ettirmekten baþka alternatifi yoktu. Sultan Üçüncü Selim bu gerçeði çok iyi görmüþtü. Devlet Avrupa’ya yaklaþma Avrupa gibi olma yolunda geniþ çaplý büyük bir ýslahat hareketine girmeliydi. Bunun için öncelikle Avrupa’nýn iyi tanýnmasý gerekiyordu. Bu açýdan yapacaðý ýslahatlara hazýrlýk olarak III. Selim, ilk olarak Ebubekir Ratip Efendi’yi Avrupa’yý tanýma, inceleme ve bir ýslahat raporu hazýrlamasý için Avrupa’ya gönderdi. Ebubekir Ratýp Efendi çok iyi çalýþtý, yerinde ve doðru gözlemler yapýp hassas tespitlerde bulundu. Uzun bir çalýþma sonrasý yurda dönerek raporunu III. Selim’e sundu. Bu arada Sultan III. Selim ileri gelen bir çok devlet adamýnýn da ýslahatla ilgili görüþlerini sordu. Gerek Avrupa’ya gönderilen Ebubekir Ratýp Efendinin gerekse içerdeki ileri gelen devlet erkanýnýn görüþlerinin ortak paydasý ýslahat hareketlerinin zorunluluðu idi. Asýl düðüm bunun nasýl yapýlacaðýnda düðümleniyordu. Burada genel hatlarýyla üç temel yaklaþým söz konusudur. Birincisi, bu gün muhafazakarlarý temsil eden ýslahat yapalým ama en ihtiþamlý zamanýmýz sultan Süleyman kanunlarýný yeniden güncelleyerek bunu saðlayalým yaklaþýmýydý. Ýkincisi, Avrupai tarzda ýslahatlara devam edelim ama daha önce yaþanan akametlere uðramamak için bunu geçmiþ ihtiþamýmýzýn kurallarýný uyguluyoruz gibi göstererek yapalým bakýþ açýsýydý. Bugün liberal anlayýþ dediðimiz yaklaþýmdý bu. Üçüncüsü ise ýslahat yerine tamamen Avrupai tarzda yenileþme yaklaþýmýydý. Bu da bugünkü sol aðýrlýklý modernist yaklaþýmý ifade ediyordu.

III. Selim, son iki yaklaþýmýn görüþlerini dikkate alarak öncelikle mevcut devlet sistemini tepeden týrnaða yenileþtirmeye çalýþýrken diðer taraftan da devrimci bir yaklaþýmla tamamen Batýlý tarzda yeni kurumlar ihsas etme gayretine girdi. Bu amaçla tüm ayrýntýlarý önceden düþünülüp hesaplanarak mevcut orduya alternatif ‘Nizam-ý Cedid’ adýnda yeni bir ordu kuralacaktý. Baþta ifade ettiðimiz gibi bu yeni ordu kýsa sürede çok baþarýlý olmuþtu.

Nizam-ý Cedid, öncelikle Avrupa tarzýndaki bu yeni orduyu ifade ederken genel anlamda tüm devlet teþkilatýnýn yenilenmesini hedefleyen köklü, geniþ ve büyük bir proje ve programdý. Ancak o günkü mevcut dini, sosyal, siyasal ve kültürel yapýmýz ve azda olsa dýþarýnýn etkisiyle III. Selim önderliðinde az sayýdaki yenileþmeci Osmanlý devlet erkanýnýn baþlattýðý bu faydalý proje maalesef sonuçsuz kalacaktý.

Üçüncü Selim’in Avrupalýlaþma amaçlý bu ‘nizam-ý cedid projesi’ yeniliðe açýk yeterli devlet yöneticilerinin olmamasý, Osmanlý devlet yöneticilerinin yeterince Avrupa’yý tanýyamamalarý ve modernlikten uzak olmalarý gibi bir çok sebepten baþarýya ulaþamadý. Devletin bu faydalý projesi, devletin baþka bir gücü tarafýndan akamete uðratýldý.

Cumhuriyet dönemi bir çok devlet adamý ve aydýnýna taþ çýkartacak denli eðitimli ve donanýmlý padiþah III. Selim, maalesef batýlýlaþma yolunda devletin verdiði en büyük ferdi kurban olacaktý. Yeniden tahta çýkma ihtimalini düþünen devletin yenilik karþýtý güruhca yazýk ki þehit edilecekti.

III. Selim’den bu güne yaklaþýk iki yüz yýl geçmiþ olmasýna raðmen hala Batý’yý yakalamada ciddi bir yere gelemediðimiz aþikar. Bunun en büyük sebeplerinden biri olarak yukarda ifade ettiðim üç temel yaklaþýmýn, batýlýlaþma, çaðdaþlaþma ve modern devletler sevisine yükselme hedefinde ortak bir yaklaþýma ulaþamamýþ olmalarýný düþünüyorum. Üçtür ikidir dörttür her ne kadar olursa olsun toplumuzu ifade eden temel yaklaþýmlar ortak bir paydada bir karar kýlmadýðý sürece bizim bu batý maceramýz hep devam edip gidecektir. Ne zaman dönüp baksak bir arpa boyu yol almadýðýmýzý göreceðiz.