Etrafýmýzda gerçekleþen her þeyin oluþumu belli sebeplere baðlanýr. Yaþamýmýzda birçok mucize vardýr ve ’sebepler’ nedeniyle birçok insan bunlarý göremez. Örneðin ’gölge güneþ nedeniyle oluþur’ düþüncesi gibi, her þeyin bir baþka ’þey’nedeniyle oluþtuðu mantýðý, insanlarýn çevrelerine alýþkanlýk gözüyle bakmalarýna neden olur. Bu bakýþ açýsýyla oluþan ülfet, birçok insanýn gaflet içerisinde yaþamasýnýn sebebidir.

Yarým tuz tanesi büyüklüðündeki yumurtanýn 100 trilyon hücreden oluþan, akýl ve ruha sahip bir insana dönüþmesi kuþkusuz büyük bir mucizedir. Dahasý bu dönüþümün her aþamasý birer mucizedir. Ancak insan, baðlý bulunduðu sebep sistemi nedeniyle bunu olaðan bir olay gibi görür.

Ey insan, ’üstün kerem sahibi’ olan Rabbine karþý seni aldatýp-yanýltan nedir? Ki O, seni yarattý, ’sana bir düzen içinde biçim verdi’ ve seni bir itidal üzere kýldý. Dilediði bir surette seni tertib etti. (Ýnfitâr Suresi, 6-7-8)

Ýnsanýn meydana geliþi normal karþýlanýr ama yeni doðmuþ bir bebek aniden konuþup yürümeye baþlasa; bu, þahit olan her insanýn aklýnýn ihtiyarýný kaldýrýr. Ancak Allah, yýllarý sebep olarak yaratýr ve örneðin yaþlanma herkes için çok olaðan bir durum haline gelir.

Evrendeki 300 milyar galaksinin ve her birindeki milyarlarca yýldýzýn ayrý ayrý kendi yörüngelerinde hareket etmeleri, hatta bazen galaksilerin birbirlerinin arasýndan geçmeleri sanki çok olaðanmýþ gibi karþýlanýr. Çünkü onlarý yörüngelerinde tutan ve düzeni saðlayan bir çekim kuvveti vardýr. Üzerinde yaþadýðýmýz Dünya’nýn hem bu gök cisimlerinden zarar görmemesi, hem iç katmanlarýndaki maðmadan etkilenmemesi çok hassas dengelere baðlýdýr. Gerçekte sebep mantýðýna göre düþünecek olursak bu dengelerin bozulmasý an meselesidir. Ancak böyle bir þey yaþanmaz, yeryüzünde canlýlýk sürer gider. Bu, Yüce Allah’ýn rahmetinin ve korumasýnýn her an üzerimizde olmasý nedeniyledir.

Gökyüzünü korunmuþ bir tavan kýldýk; onlar ise bunun ayetlerinden yüz çeviriyorlar. (Enbiya Suresi, 32)

Sebeplerin olmasý Allah’ýn sonsuz aklýný ve gücünü kavramamýz için çok önemlidir. Sebeplerin her birinin birbiriyle baðlantýlý oluþu da, hiçbir þeyin rastlantý sonucu olamayacaðýnýn kanýtýdýr. Çünkü Allah üstün aklýyla her þeyi en küçük detayýna kadar takdir eder ve düzenler.

Allah hem yarattýðý olaylarý, hem de sebepleri her an kontrolü altýnda tutar. Yüce Allah Kur’an’da, gölgeyi yarattýðýný ve ardýndan güneþi gölgeye sebep kýldýðýný bildirir:

’Rabbini görmedin mi, gölgeyi nasýl uzatývermiþtir? Eðer dilemiþ olsaydý onu durgun kýlardý. Sonra biz güneþi ona bir delil kýlmýþýzdýr. ’(Furkan Suresi, 45)

Enfal Suresi’ndeki bir ayette de Allah, olacak olaný gerçekleþtirmek için bir baþka olayý delil kýldýðýný haber verir:

Hani siz vadinin yakýn kenarýnda, onlar uzak yamacýndaydýlar, kervan ise sizden daha aþaðýdaydý. Eðer sözleþseydiniz, kaçýnýlmaz olarak sözleþme yeri (veya konusu) hakkýnda anlaþmazlýða düþerdiniz; ancak Allah, olacaðý olan iþi gerçekleþtirmek için (böyle yaptý). Böylece, helak olacak kiþi apaçýk bir delilden sonra helak olsun, diri kalacak kiþi apaçýk bir delilden sonra hayatta kalsýn. Þüphesiz Allah, gerçekten iþitendir, bilendir. (Enfal Suresi, 42)

Ýnsanlar gerçekleþen bir olay karþýsýnda yine sebep sistemi gereði, "bu sebepler bu sonucu yarattý" derler. Oysa ayetteki ifadeden çok açýktýr ki, aslýnda bu sonuç için bu sebepler yaratýlmýþtýr.

Güneþin sýcaklýðýnýn uzay boþluðunda daðýlmadan hedefe kilitlenmiþ gibi ilerleyerek Dünya’ya ulaþmasý ancak Allah’ýn dilemesiyledir. Gökleri ve yeri zeval bulurlar diye her an kudreti altýnda tutan, göðün boþluðunda boyun eðdirilmiþ kuþlarý boþlukta tutan, devasa gemileri suda batmadan tutan sonsuz güç sahibi Yüce Allah’týr. Ancak yerçekimi, suyun kaldýrma kuvveti gibi doða kanunlarý, bu durumlara sebep kýlýnmýþtýr.

Ýnsanlara çevrelerindeki her þeyi olaðan gösteren sebepler, gerçekte üzerinde derin düþünülmesi gereken iman hakikatleridir. Canlý ya da cansýz Allah’ýn yarattýðý varlýklarýn özellikle detaylarýndaki iman hakikatleri, Allah’ýn sonsuz ilmini kavrayabilen kullarýnýn Rabb’ine yakýnlaþmasýna vesile olur.

Herþeyin sebeplere baðlý gibi yaratýlmasýndaki hikmetlerden biri de, insanýn sürekli imtihan olmasýdýr. Ýnsan hem Allah’ýn yarattýðý olaylar hem de sebeplerle de imtihan olur. Ve bunlar karþýsýnda gösterdiði ahlak ile sýnanýr. Olaylar sebepsiz olarak yaratýlsaydý, imtihan ortadan kalkardý. Allah, oluþan her mucizeyi aklýn kabul edeceði þekliyle yaratýr. Ve böylece kullarýnýn gaybe imanýný ve Kur’an ahlakýna uygun davranýþlar gösterip göstermediklerini sýnar.

Sebeplerin birer perde hükmünde olduðunu söyleyen Bediüzzaman’ýn bu konudaki tefekkürü þöyledir: "Ey sebepler dairesinde meydana gelen iþleri, hadiseleri sebeplere isnat eden gafil, cahil! Mal sahibi zannettiðin esbab, mal sahibi deðillerdir. Asýl mal sahibi, onlarýn arkasýnda iþ gören kudret-i ezeliyedir. Onlar ancak o kudretten gelen hakiki tesirleri ilan ve neþretmekle muvazzaftýrlar... Yalnýz gafil ve cahil olanlar hadiselerde ve vukuattaki hikmetleri, güzellikleri görmediklerinden, Cenab-ý Hak’tan þekva ve þikayetlere baþlarlar. Ýþte o þekva ve þikayetlerin hedefini deðiþtirmek için esbab(sebepler) vaz’edilmiþtir."

Her olay için sebepleri en ince ayrýntýlarla oluþturup, aklýmýzýn kabul edeceði kurallar zinciri içinde yaratan Allah, dilediði her þeyi, dilediði anda ve dilediði gibi yaratmaya gücü yetendir.

“Gökleri ve yeri yaratan, onlarýn bir benzerini yaratmaða kadir deðil mi? Elbette (öyledir); O, yaratandýr, bilendir.” (Yasin Suresi, 81)

Allah dileseydi her þeyi sebepsiz olarak da yaratabilirdi. Ancak kýlýnan sebepler, bizlerin aklýmýza uygun olmasý içindir. Biliriz ki imtihan dünyasýnda sebepler bizim içindir, O sebeplerden münezzehtir. Yüce Allah, Tek olan, Zatýnda, sýfatlarýnda, iþlerinde, isimlerinde, hükümlerinde, asla ortaðý veya benzeri, dengi bulunmayan, yoktan var edendir; O, merhamet edenlerin en merhametlisidir.

Fuat Türker, Haber Vaktim