(Külekli şeherin sirlerinden)

1.

...Bu şeherde küleyi başından aşan küçeler var. Bir de görürsen bulud gelir, toparlanıb bir iş görmek isterken külekler onu şeherin bu tayına-o tayına qovur: axırı ya denizin üstüne atır, ya küşkürleyib özge bir yere aparır. Şeherin bir yerinde leysan gedir, bir de görürsen Külekli Küçenin başı üstüne gün döyür, ya tersine, yel vurur, yengeler oynuyur...
Evlerin ucuzu o küçelerde kiraye verilir. Özge yerim qalmırdı: qısınmaqçün burda qederince yarıqaranlıq zirzemiler tapardım. Eyaletden bezikib paytaxta yellenende yarıyoldaca qorxacaqlığım içimi üzmüşdü: bilmezdim, Güneşin qarpız-yemişi şirinletdiyi doğma yerlerden sonra rütubetli zirzemide bu qeder döze bilim. Baş girletmeye qalsa, burda da maraqlı zadlar tapılar. Gel ki, bu şeherin davranış yontalamağı qefil sille kimidi, vurnuxub dursan, tapdağa dönersen, gerek qaçıb qurtulasan.
...Kiraye tutduğum zirzemi rütubetli ve yarıqaranlığıydı; ora qısınmağımın bir sebebi yal dalında olmağıdı: o yalı aşdınmı, şeher yox olur. Şeherin ağırlığından gizlene bilirsen, hem de elinnen qaçdığın qarışığın birce aşırımında olursan; kefin geldi, tezeden atıl şeherin ağuşuna ve her şeyi tezeden çözelemeye çalış...

2.

...İndiyecen Ziba xalanın hereketlerine göz qoymağımı da, söhbetlerine qulaq vermeyimi de avaraçılıqdan güdümlü olmağımnan bağlıyıram; bele baxanda her işden xeberli olmaq istemezdim. Söz-söhbet deyilenin dalınca düşmürsen, ayılanda baxırsan ki, bir axarın içindesen...
Ziba qarının (ona qarı demezdim) söhbetlerine sifetimin en xırda cizgileriynen diqqet kesilmeyim arvada emellice qıcığ verirdi. Üzümde danışdığından ne qandığımı axtarırdı. Baxışlarımız toqquşanda var gücümü yığıb ona inandığımı qandırırdım. Başımı aşağı-yuxarı yırğalıyır, çox vaxt da sözünün canına varmadan ferziyyelerini birbaşa tesdiqleyirdim. Söhbetleri can sıxmırdı; meni halbahal eliyen arvadın sifetine çökmüş bic tebessümüydü. Bele adamlar var axı: şeytandan da danışsa, ele bilersen, açıqca kimese-neyese gülmeyindedi. Bu, şeytandan-zaddan danışmır; dolayısıynan çerxi-feleyin emeline söz vurur ve öten illerin xatirelerini vereqleyirdi. Durduğun yerde, mezekeş bir gülüşü vardı, adamın qafaaltını kirişkeliye salırdı. Bele çıxırdı ki, aclıq ve sefalet olan zamanlarda da adamlar tekbir qarın çörek derdinnen savay da işlere baş qoşublar: meselçün, kef tutub şellenibler...
Ziba xala da az aşın duzu olmuyub; diringisinnen, ger-geyiminnen qalmazmış. O, bütün qocalarsayaq müharibenin qara günlerinden danışmırdı. Eksine, tam eksine, bacardıqca illerden qalan xoflu söhbetlerin rengini açırdı. Ve bu zaman özce cavanlığına dayanırdı, başqa xatırlamalar onunçün kömekçiydi... Arabir nefesi tengiyir, hele başıçekenlerin olub-qalanını ortaya tökmeye qısırğalanırdı; üreyinde bir tikan buruxlanırdı ele bil... Ziba xala eyaletden gelib. Lap düzü, döyüle-döyüle qaçırılıb. Kiminse pisini istemezdi, onun elleşmeyi özüyneniydi. Söz gezdirmezdi. Amma üzüsözlüydü. Deyirdim, onun üreyinden heç vaxt tikan çıxmayacaq. Güman ki, lap yaxın günlerde qübardan dözümsüzleyib erinin yanına yollanacaq. Kişinin cennetmekan olduğuna ve özünün de ora yollanacağına eminiydi. Birce müşkül var: Ziba xala özü danışırdı ki, Cennetde, estafürüllah, ernen arvad görüşe bilmir; her ikisini zina melekler bölüşdürüb sevişdirirler: kişiler yad arvadlara, arvadlar da yad kişilere pay-pürüş olunur!
- Ona göre de gerekdür Begbala meni o ğarte dögsin ki, istisi canımnan çıxmasun.
Kişinin sağlığında Ziba xala bu sicillemeni eynen her söhbetin sonunda tekrarlayırdı... Namaz qılmamışdı, ilahiyyetden bildiklerini de "cennetmekan olmuş"dan eşiderdi. Sağlığında Kişinin söhbetlerine dinmezce qulaq asır, bitdimi, tumanının uclarını eline yığışdırıb döşekden qalxırdı ve nese bir söz atırdı ortalığa. Eslinde, nazlanırdı, yarınırdı Kişiye, amma ele çıxırdı ki, donquldanır. Ele donquldanırdı ki, nazlanmaqmı, şitenmekmi güddüyü seçilmirdi. Anlaşılırdı ki, kişini ele salmaq, belke de zar-zarafat qatıb şeriet qaydalarına şekk getirmek, ya söhbete yarımaq niyyetindedi. Her defe de bunun üstünde budarlanırdı...
Kişi kirayenişinlernen çox danışanda Ziba xalanı qısqanclıq tuturdu: lap söhbetdaşlar kim olsun, ferq elemez. Beybala kişi axırayaxın qarısının Tanrı yoluna qayıdacağına ve ağzıdualı bir xanım olacağına inamını itirmişdi. Birce defe Aşura günü arvadlara qoşulub mescide getmeyini istemişdi. Rüsvayçılıq olmasın deye: indi hamı Allah yoluna dönür! Onda neden, bilmedim, Ziba xala fikrini mennen bölüşdü:
- Mescid lotularnan dolub, arvad xeylağının orda ne ölümü var? Hele bilirsen abır-heyadan gediller ora? Qaxılıb evde namazdarını qılsunnar, atam de? Ardınca da nemeneliyini anışdıra bilmediyim sirli ve turşaşirin tebessümüynen meni süzdü. Tesdiqden savay bir ifade tapmadı:
- Pes Beybala nöş cumur onnarın arasına, demezsen? Canında od var, od! Birce, arvatdarnan yolboyu diringe vursun! - dedi, dizlerinin gözünü sıxıb özünü bir-iki burum çimdiye tutmaqdan keçe bilmedi.
Hemin defe de kişi mescidden qayıdanda Ziba xalanı budarladı; Aşuradan qaldığına göre yox, menimle bölüşdüyü fikirlerini arvadın qırımınnan oxuduğuna göre. Ziba xala öz söyüşü qeder bir başqa zada hikkelenmezdi. Bu küçede heç kes onu söymeye girişmirdi. Erinnen savay, bu etrafda kimi desen, qızıl-qırmızıca yamanlar, cavab almayıb, söydükce odlanardı. Ardınca da hime bendiydi: qoy birkes başıyaylıqlı onun qabağında cınqır çıxartsın! Meyidi geler, cırımı başınnan çıxardı o qancığın...
Qarı çağında da Ziba xalanın yanağından gül damırdı. Gül damcıları onda çoxalardı ki, hele Kişi dünyasını deyişmemişdi: ayda iki-üç defe erinin köteyinden dada bilirdi. Tekce kötekler onu doyuzdurur ve yarımca saat ötdümü, Ziba xalanın yanaqları qanqırmızı reng tuturdu. Diringisinden de az qala çatlayacaqdı. Emellice cavanlaşırdı. Üreyindeki tikanlar da ele bil heç bağrına sancılmamışdı: dilotusu tükenensayaq olurdu.

3.

Ziba xalanın başı çox siyasetler çekmişdi. Erinin kötek payını yedimi, ardınca bu küçede ve qızlığına qeder yaşadığı çox eski eyalet şeherinin küçelerinde başı çekenlerden danışırdı. Heyetin kirayenişinleri ayda iki-üç kere bu söhbetlerin dinleyeni olmaqdan qaçammazdılar. Arvad döyülmekden savunmaqçün tezbazar başını daxmalardan birine salıb irişe-irişe künc axtarardı. En yeke paya başında bölünseydi de, turşaşirin qımışığı üzünnen getmezdi. Onu birinci defe bu halda görende bildim ki, Ziba qarının hemenki tebessümü anadangelmedi: qerez, sirri-filanı da ele budu. Ziba xala bic terpenerdi: Kişi ağzısöyüşlü onun dalıyca kirayenişin qızların evine soxulmaqdan abırlananıydı. Bu fürsetde qarı budarlana-budarlana özünü qızların arasına dürtüb gözleyirdi; yarımca saat keçsin ki, köteyin neşesinden yanaqları güllensin, söhbet gelsin, ötenler vereqlensin...
Ziba xala her budarlananda qızlar fürsetden faydalanırdılar; çay süzüb araya söz qatır, yanımcılca kişinin kölgesini qaralayırdılar:
- Qoca kişidi, bu yazıq arvaddan ne umur eey?.. Onda Ziba xala çoox abırsızcasına irişir, hele bir desen nazlanır, yaylığının ucunu utancaq kimi dizinin gözünde tumarlayıb deyirdi:
- Azzarıvu alım, qoca at arpa yemir? Onun dügünlenen yumruğuna, sesi buralığı titreden şillesine qurban olum. Men qancığda da az yoxdu, balamsan...
Döyülende ele davranırdı, deyerdin, hamı onunçün can-ciyeridi. Ziba xala qız doğmamışdı, bircece oğlanın üstünde qarımışdı. Beybala kişi ilkinci ve dadıb-duracağı sonuncu kişiydi. Her kes bu mehremliyi anlaya bilerdi: bir az duyumlu olmaq yeterdi ve her budamadan sonra Ziba xalanın o sirli bilinen qımışığındakı mena, deyerdin, elece kişinin ner cübbesine yazılıb ve bu qarı anadan gelende onun budamalarından gül tutmaqçün yaranıb. Sonra her iki qoca eyni çılğınlıqla öz hereketine dem tuturdu; Beybala kişi ustufca çaya oturur, fısqırıb yan-yöresini gözden keçirir, başını ürekçeken astalığıynan çiyinlerine sarı burub gözlerini bereldir ve her iki eliynen dizlerini bir xeyli tumarlayırdı... Ziba xala qızlara danışırdı ki, Beybala her onu budarlayanda bir neçe gün dalbadal işretinde keçilmez olur. Qızlar bele söhbetlerde derine varmaq isteyiynen odlananda Ziba xala elece qımışır, xırda gözleri qırışlarının arasına bükülür ve içini çekib söhbete son verirdi. Bundan o yana kimse söz demeye erk elemirdi...

4.

Heyetde yaşıllıq deyesi tek şey su hovuzcuğu qırağından pırtlayıb hündür hasara boy veren qara encir ağacıydı. Menim isteyimnen olsa, onu kesib atardıq. Yazıq ağac etrafın basdırığından boy verib qurtulmaqçün her zada dözen yorğun sarmaşığa oxşayırdı. Külekli Küçede hasarlar ya evlerin beraberinde, ya da onlardan hündür tikilir: uzağa baxmaq istesen, dama çıxmalısan. O da yaramır: buralarda özge heyetlere baxmaq, cismini damlarda görke qoymaq tiryek çekmekden dal iş sayılar. Ağlıkesmezler de birkeremlik anadan dama meylli doğulmurlar, deyirsen. Qıraqda, ya küleklerden qapalanan özce komanda ne kefin çekir ele. Kirayenişinlere bu barede telimat-zad verilmir; sadece divarlarda tutacaq bir böyür-baş yoxdu. Nerdivan istesen ki, damda özünü güne döydürmek arzusundasan, sene gülerler. İlde birce kere yeri gelerse, qırçı damı qırlamağa çıxar ve yerli adamdısa, özge heyetlere göz yetirmekden çekiner, heç buna meyli de getmez...
Ağlımkesen ressam dostum olsaydı, ona Külekli Küçenin cizgilerini çekdirerdim. Gerek bu tablonu çeken özünü vertolyotda-filanda, heç olmasa burdakı en hündür evin damında bilsin. Bu küçelere üstden baxmaq isteyim tehersiziydi. Herden özümçün yuxarıdan buranın tesvirini uydururdum, hem de bilirdim ki, dama çıxmaq arzum gözümde qalacaq. Yandan buraların gözelliyini göre bilmezsen: boynuqısıq evler küleyin qorxusundan bir-birine sığınıb. Menim uydurma cizgilerimde küçeler üst-üste atılıb qalan ve çeşnileri görünmez olan, qıraqları min kere eyilib tezeden uzanan oxşar xalçalar sergisine benzeyir. Gözellik de o basdırığın arasından görünen heyetlerde, eyilib-düzelen - belece de sonsuzluğa varan yapma hasarlardadı. Oxşar damlar arasından gücle sezilen ve basdırıqda nefeslik qeder deyerli olan xırda su hovuzcuqlarındadı. Herden ele bilirdim, su hovuzcuğu quyunun içinde bir dene de quyudu. Burdan, hündür divarların lap dibinden heyetlerden heyetlere saysız elektrik xetleri, ipler atlanırdı... Paltar asqıları yelpiklenir, külek bir-birine qırsaqqız olan evlerin başından aşıb getmek isteyir. Arada sezilen adam kölgeleridi. Yeriyende şap-şaplarını sürüyürler. Astagel terepeniş de, qurama qürur da küleye güc gelenlerin hereketleridi. Onlara toxunub-incitmeyesen; yoxsa sene de külek qeder hörmet qoyacaqlar. Eger bir şey gerekirse, yaxın dur, oynama: quru küleye oxşar qürurlu adamlar helimleşecek, esib içlerini boşaldacaq. Ortada küleklere güc gelen basdırığa sevgiden savay bir zad qalmayacaq.

5.

Divi gördüm. Şeherde iş tapmağımın üçüncü gecesi onunla darvazanın astanasında üzleşdim. Demir hengamelerin etürpeden vıjıltısı... qapı açılır ve qarşımızda Div durub:
- Ne lazımdı?
- ...teze kirayenişinem, metbeeden indice çıxdım... bizim işimiz beledi de...
- Bı kimdü?
- Dostum, qezetçidi...
- Ne yazırsuz...
- ...her şeyden...
Mene işare ile:
-Sen keç içeri!
- Darvaza geceyarı dostumun üzüne dambıldadı. Yarıqaranlıq heyet, men, qırmızı "Ikarus" ve Div...
- Bir de bu vaxt gelsön, day gelme; özünnen "prisep" de getirirsen... 25 manat pul verirsüz, ceddü-eğrebavuz dolur heyete!
Div azca nerildedi, yumşaldı ve dediyinde durub dostumu içeri buraxmadı. Divin 40 yaşına baxmasan, cavanlığından qalmır. Beybala kişi onnan yarımadığını kime gelse deyirdi. Kirayeden gelen qazanc üstünde bir söz düşse, Div heyetin sehmanına göre hervaxt ona borclu olacaqlarını qandırırdı. Ne xeyri, Beybala kişi ona qara qepik de vermirdi, bir ara hardansa eli qalınlaşdı - teze "Ikarus" götürdü - Minvodıya adam daşıdı. Üstüne Div leqebi qoyulduğundan da xebersiziydi...

6.

- Anasında korranıb bı nadürüst. O hardan bilsün, şekil nedi?! Bu ğırılmışdar ki, quyruğlarında oturdular, iş bitdi... Sen sünnüsen, oğlum?
- Bilmirem hansınnanam...
Beybala kişi Divin elinden yananda Ziba xalanın ecdadları barede fikirlere cumurdu. Yapışırdı o rehmetliklerden ve oynadırdı arvadın ceddü eğrebasının sümüklerini:
- Nenesi deyirdi, guya Şah Xetai buların kentinnen keçib. Ade, bilmirem nece keçib o behişt olmuş bu ketten ki, müdam oların cındırınnan cin ürküb?! Görmürsen, özü dönme ereblere oxşıyır?.. Bular xilafet ordusunun tör-töküntüleridü, axsaq qoyunlardı de... Kettderinde hamı dilenmeknen dolanır, dayım oğlu! Şah Xetainin neslinnen men olaram atam!!! Kişinin bizim yurdda köç salmağını kitab da yazır. Bu imansız qızının nesli mektebin yolunu da tanımaz. Bunun bir nenesi vardı, qaraçı tumanınnan çıxmazdı, öleneycen kişisini tepeqapaznan yanında yatırdardı. Qırılmışdar kişi deyilen cinsin sokunu içiller...
Div Ziba xalanın birbalasıydı. Kirayenişin qızlara ilişirdi: tiryekli olanda hamıya ünü çatırdı; söz-zad atmırdı, sadece gözleriynen marıtlıyırdı, acıca gülümsünür ve dönüb gedirdi. Gözlerinden, saçlarından ve qulaqlarından... oxşadığınamı göre, heyetin kirayenişin qızları adını Div qoymuşdular. Öz adı Memmedrefiydi. Gündeliyime ixtisarla yazırdım: "M. Refi"

7.

Mence, M.Refinin incesenetle bağlı ilk teması bir tablonun başında dururdu. Tablo zirzemilerden birine sığınan ve şehere getmeyi olmasa, tekce subaşına çıxan cavan ressamın mirasıydı. Maraqlı cizgileri vardı: körpesini meşe yoluna atan bir gelin ağacın arxasında gizlenib arabayla keçen qocanı güdürdü. Qoca körpeni elleri üstüne alıb gülümsünürdü. Her halda körpeni aparacaqdı. Gelin de yaşmağını ağzına sıxıb cınqırını boğurdu...
Ressam tablonu qoyub gedende zirzemideki her şeyi Beybala kişiye tapşırıb. Müaliceden qayıda bilmeyib; deyesen, onun xesteliyi nemişlikden ve işıqsızlıqdan cüceribmiş. Aylar keçib, kimsesizin bir kimsesi çıxmayıb. Ziba xala ona yas da tutub... Beybala kişi esere "şekil" deyirdi. Tablonun qiymetsizliyini güman eden heyet adamları arasında şayieler gezdi. Guya bu hansısa şedevrdi, ya da bu zavallı ressam özünü bicliye vurub da entiq eşyalar oğurluğuynan meşğul olurmuş. Tabloyla bağlı tarixçe sonra hallandı. M. Refi ressamın ölümünden ve bele şeylerin qiymetsizliyinden xeber tutan kimi eşyanı atasının köhne dostlarından birinin yanına yoxlatmağa çıxıb. Tinde tiryeke oturan dostlarına ilişib; bir basım tiryeke uyub. Hallanıblar, axırda bu fikre gelibler ki, tablonu ora-bura aparmaq gerekmez...
Beybala kişi odlanırdı:
- Anakettili bivec! Şekili tine satdığa qoyub. Teze massive teref geden obrozovonski bir cavan arvad da tezbazar qapıb şekli... Ellice manata!
Beybala kişi yene oğlunun anasını ve keçmiş-keçenlerini yamanladı. Ziba xala bir ay da buna göre budandı. İki-üç ay sonra Beybala kişi rehmete getdi. Div de tiryek çekmeyi atdı ve mescide gedib tövbeye geldi, sonra da haqqını verib "Ikarus"unu tezeledi.

8.

M. Refi ütünü qızdırıb qonşu heyetde kirayenişin qalan boksçu oğlanın boğazına basmışdı. Ziba xala yetmese, qan davası düşecekdi. Oğlan iki kere onun arvadından ütü isteyib ve sonuncu defe ütünü qaytaranda M. Refi meqamı tutmuşdu; mereke qopdu. M.Refi zavallını zirzemisinden çağırıb iki yumruq ilişdirdi: yere yıxdı ve sinirli olsa da, ütünü oğlanın sifetinden yayındırıb boğazına basdı. Oğlan bir haray çekdi, bütün küçe tökülüb geldi.

9.

M. Refi boksçu gedeni döyende arvadı heç yerinden de qımzanmadı. Tükü de terpenmirdi. Öz işindeydi: qızının nazıynan oynayırdı, arada oğluynan da zarafata girib şitenirdi; çiçeyi çırtlayana dönmüşdü. Belede özü oğluna abır tutardı. Gün açılandan Ziba xalanın deyingelerini qulağına almadan heyetin sil-süpüründe olurdu. Eslinde, başaşağı günlerinin tekrarını yaşayırdı. Qızlardan da uzağıydı, boş vaxtında pillekende oturub saatlarla özce qızının saçlarını sehmanlayırdı. M. Refi de onu budarlamağından qalmırdı. Arvadının susqunluğundan az qala çatlayıb dağılacaq kimiydi. Sonuncu merekede boksçu Memmedrefini o qeder kemhövsele elememişdi, neinki qenşerinde sesini de içine salıb kelme kesmeyen qadını. Sille deydikce sifetini dik tutub dururdu. Eyninde qurd üreyi dadmışların yeri görünürdü...

10.

Gün ötdükce Ziba xalanın elleri esir, sir-sifeti büzülür, çenesi qulağına teref eyilirdi. Dişleri cağbacağ qalmışdı, qabaqdakıları bembeyazıydı. Arvadın dönelgesi Beybala kişinin ölümünden üç ay sonra döndü. Yarım il de keçende Ziba xala qocaldığını boynuna götürmeli oldu. Bir-iki ay mescide getdi. Namaz qılmağı öyrenmişdi. Aşurada özünü tutdeyince döydü: qayıdanda düşkünleşmişdi. Ağır ağbirçekliyini qorumaq qesdindeydi. Bir ara başında qara çalma peyda oldu. Get-gede çalmasını ağrıdan sıxırdı. Gözlerinin altı tuluqlanır ve Ziba xala günbegün solurdu. Onun Kişiden sonra bu teher xerifleyeceyini unamazdım. Kirayenişinlernen de danışmırdı; nedense susqunluğundan eymenirdim. Bele getmezdi: qarı bu günlerdece kimise saçlayacaq, qaraqışqırıq salıb kirayehaqqını ay yarım gecikdirenleri içi men qarışıq abırdan çıxaracaqdı. Yaxşı vaxtlarında qonşudakı cavan gelinle savaşdığını görmüşdüm; Ziba xala yanbızlarıynan ve yumru el penceleriynen geline bir toppuzlar ilişdirdi gel göresen. Üç-beşce hemleden sonra gelinin yolmacı elindeydi. Bir-iki şıram cırmağ da Ziba xalanın alnında qalmışdı - hikkesi soyuyanda ağrıdan güzgüye baxıb bir de küçeye çıxdı. İki elini beline sıxıb bütün ecayib söyüşleri o gelingilin darvazası semte ve darvaza arxasındakı adamların olub-qalanına tolamazladı...
...Ziba xalanın yanaqları tamamca soldu; rengi qaçır, halbahal olurdu. Ta saçına hena da qoymurdu. Sürmesinden qalır, üz-gözünü, aldırmırdı. İndi Ziba xalanın sirli ifadesi öz-özünece açılırdı; saçın yolub ağlasaydı da, ele bilerdin gözleri yene bic-bic gülür ve çox hikkelendikce didesinin işartısı adamı heyretlendirirdi; o hamını qorxuya salmışdı. Qızlar başının çöneceyini söz elediler: bunnansa erinin yanına yollansaydı, düz olmazdımı; noolsun tebessümü qalıb, deyirsen, indice şaqqanaq çekib adama cumacaq ve seni harasa sürükleyecek, dediler. Arvad nevelerinden de çiyrendi; belede M. Refinin sonbeşik qızı nenesinin metbexinden el çekmezdi; indi de gelirdi ve az keçmeden qıy salıb iri şepitlerini sürüye-sürüye menim zirzemimin qabağından keçib anasının qucağına atılır, sesi ordaca quyunun dibine geden daş teki itir, hıçqırtısı qalırdı...

11.

Sentyabrın sonlarında Beybala kişinin vefatından il ötdü. Onların evi menim zirzemimin düşeceyinden sağ yanda - heyetin düz başında dururdu. İki otağı ve yaraşıqlı metbexi vardı. Xalı-xalçalıydı, divarları rengli çıl-çırağın işığında, tül perde arxasında ele isti, ele doğma görünürdü ki, heç Tanrı bendesi bu rahatlıqdan doymaz, deyirdin. Yatağa düşenden bu yana Ziba xalanın yanına şirniyyat ala bilende gedirdim. Con günlerde halı üstünde olmurdu. Huşu itirdi, amma hamıya teze adlar qoymuşdu. Mene "Kitab" deyirdi. Bele çıxırdı ki, yaddaşı tam soluxmamışdı; daim zirzemiye çekilib kitablara derildiyim günlerim onunçün adqoymağa esasıydı. Ta az qala kelme kese bilmirdi, iflic yaxalamışdı onu. Yemeyinden qalmırdı, arada altını batırdığınnan gelini başının üstünde olurdu. Şirin bir şey görende gözleri işıqlanırdı, xefifce ağlamsınır, ovcunun içine büzülmüş xırım-xırda barmaqlarını sifetine teref qaldırır ve ellerini göye açıb bir şey ummaq istese de, bacarmırdı. Sağ qolunu gücü çatan qeder qaldırıb dua elemeye benzer anlaşılmaz bir-iki kelme dile getirirdi. Ziba xalanın ehvalı buraların havası kimi deyişirdi: tamam büküldüse, de bir ara halı tezeden düzeldi. Esaya dayanıb özü geze bildi. Herden günlerle terpenmirdi; huşsuzca tavana baxır ve başının üstüne teref nese donquldanır, neyise yamanlayırdı. Yazağzı özüne gelmişdi; axır çerşenbeden bir gün evvel onu yaxşıca çimdirib cağlamışdılar. Heyetin düz ortasında oturub çay içirdi. Kirayenişin qızlardan biri Beybala kişinin köteklemelerinden söz saldı; hemin günlerin birinde Ziba xalanın özce sözünü özüne xatırlatmaqdan çekinmedi: "- Lova düşmüşüm ölür meniyçün...sinoy getdiyin günler hanı azzarıvu alım?! " - deyirmiş Ziba xala ve qapının astanasında oturub budanmadan sonra esmece tutmuş dizlerine sığal çeke-çeke özüne teselli verirmiş. İndi bele söhbetler Ziba xalanı tumarlayırdı:
- Ay Ziba xala, dünyada kimler qaldı...
- Ziba xala bayaqkı xatırlamanı o anca tutdu; dikeldi, qımışıb çenesini çanaqlarına eydi ve qızların sonrakı tesellilerini heç eşitmedi de. Elleriynen dizlerini tumarladı, başını sinesine buraxdı, sifetine azca qızartı gelmişdi, esmece onu tutmasaydı, nazlanmaqdan özünü saxlamazdı.

12.

M. Refiden savayı bu heyetde hamını topuğunacan anışdıra bilerdim; lap ayaq geyimleri deyişse de. Yerişlere ele öyrendim ki, gözümün ucuynan hansı ayağın üstünde hansı başın keçdiyini asanlıqla seçirdim. Su krantının ve ona söykenecekli balaca hamamın üzbeüzündeki ikimertebeli evin altında menim zirzemimiydi. Otağıma seliqeyle hörülmüş üç pilleli daş yol düşürdü. Yerin üstünden gelende birinci qapı ağ şüşebendli metbexin içine açılırdı. Ve ikice pille de düşdünmü, menim otağımdaydın. Metbexin şüşebendine de ordan bir pencere açılırdı. Menim pencerem deyirdin, ellerini yerin üstüne uzadıb dururdu. Burdan işıq süzülürdü ve men de o işıq yolundan yerin üstünde gezenleri topuğunacan göre bilirdim...
...Ağzı payıza, günün yumşaldığı havanın altında Ziba xala esasına ve divarlara dayanıb özü gezir, yemeyinden yene qalmırdı. Özü ayaqyolu isteyir, canı kirlenende suya salmağı teleb edirdi. Bir-iki kere hergün canını yuyundurmaq azarına tutulduğunu eşitdim; evin gelini bu işden bezirdi, deyesen. Qızlar zarafata deyirdiler ki, Ziba xala ölmeyecek: biri lap şitlenib deyerdi, bu qarı bükülüb de birden itecek, ya da geze-geze torpağa qarışacaq. Men payız gecelerinde kitablara derilir ve bir özge işim olmasa, zirzemiden çıxmağı xoşlamırdım. Yazı ve yemek stolum işıq yolumu evezleyen pencerenin ağzına söykenmişdi. Gece de zirzemimin qarşısından keçenin topuğunu yarıqaranlıqda seze bilirdim. Sehere az qalmış sağ terefden gelen vardı. Bu, yeriş sesine oxşamırdı; eslinde, nese sürünürdü: topuqları anışdırmaq tecrübem ayaq seslerini de öyretmişdi...
Ziba xalanın çekelekleriynen topuğunu tanıdım... Hamamın qapısı cırıldadı ve ceftenin içeriden bağlanmağı zaman çekdi. Qarının elinde işıq vardı, topuğuynan keçdi o işıq. Şam ola bilmezdi - heyeti tutmasa da, içeri dürtülmek isteyen yele belke nöyüt lampası tab getirerdi... Onun hamamdan çıxmağını gözlemek qerarına geldim. Çox çekdi. Ağlıma min fikir geldi: su götürmek behanesiynen heyete çıxdım. Hamama qulaq kesdim: su sesi gelmirdi. Nefesliyin altında dayandım ve bir şeyden duyuq düşsem, M. Refini oyadacağıma qerar verdim...
Şappıltı eşitdim; eynen piyli etin şilleynen şappıldamağıydı. Sızıltı başlandı: Ziba xalanın sedasıydı. Eslinde, ağlamırdı, sızıltıynan ulayırdı. Arabir henirini kesir ve özünü daha şiddetle döyeclemeyine keçirdi. Qarı özünü döydükce halgelmeye benzer ecayib-qeraib sesler çıxarırdı; yene bir az sızıldayır, kesik-kesik fısqırırdı. Ele bil küt bir sesle şaxsey-vaxsey gedirdi, özünü paslanmış küt zencirle döyürdü. Arada tek uşaq özüynen oynayıb danışan kimi şadlanır, ya da donquldanırdı...
Onu çağırdım, eşitmedi. Bir az da berkden çağırdım: öz işindeydi.

13.

Hamamın qapısına yaxın durub Ziba xalanı bir de çağırdım. Bir şey alınmadı; indi qarının sedasını daha yaxından eşidib heyecanlanırdım. Bayaqkı sızıldamağını lap köhne, amma sonralar da heç cür yadıma sala bilmediyim uzun bir neğmenin başlanğıcına benzetdim. Ele bil boğazını kökleyirdi, ya da neğmenin başlanğıcını burnunda nizamlayır ve her defe mahnını oxumaqdan qesden vaz keçirdi. Henirti-fısqırtısıynan beraber, sinesinin ritmnen iç alıb-verdiyini eşidirdim. Qapıya söykendim, ağzımı çerçivenin hengameleri saxladığı yerine direyib bir az berkden çağırdım. Qapını taqqıldadıb yere sindim. Susqu çökdü. Qulağımın birini küleyin sesinden qurtulmaqçün barmağımnan tıxayıb, o birisini qapı taxtasına diredim. Ses gelmedi; ne bir şey terpendi, ne qarının cınqırı çıxdı. Ölü susqudan eymenmeseydim, M. Refini kömeye çağırmazdım. Ağlıma min fikir geldi. Bir xeyli gözledim ki, qarının terpentisini eşidim. Soraq gelmedi. M. Refi hamama çatanda qapını döymedi, cefteni qırıb içeri atıldı; men ardınca dürtülende elinin arxasıynan cüssemi geri iteledi. Amma üzbeüz küncdeki eyrimçe stula yaymaxlanan qarını gördüm. Ağ üzlüye bürünmüşdü, saçları, birçekleri pırpızlıydı; M. Refinin kölgesini görende ona baxmadı, gözlerini mene zilledi ve balasına yalmanırmış kimi yazıqca sızıldamağa başladı. M. Refi anasını qollarına götürdü, berkce qucağına sıxıb qarını yatağına apardı. Heyetin ortasında Ziba xala başını mene teref qanırdı: elleri oğlunun qol dirseyi arasından pırtlayıb çenesinde yumaxlandı. Nese demek, ya da gülmekmi istedi. İrişdi, ağzı az qala qulağına çatacaqdı. Birtopa olmuş barmaqlarıynan dodaqlarını qapatmaq istedi - alınmadı.

14.

Evden qovulmaq demezdim köçüme. O geceden sonra Memmedrefiynen bir kelme kesmedik. Mene inam ve iltifatının en ferqli terefini görk eledi: evi terk etmeyim barede xahişini xanımıynan gönderdi. Gelin utanırdı. Ve gözlerindeki sevinc erinin ona gösterdiyi gözlenilmez inamnanıydı. Menimle danışırdı ve özünü de inandırmağa çalışırdı ki, Memmedrefi heç de her kesin düşündüyü qeder özünden çıxan parabeyin deyil; kimlere ve neyçün inanmağı yaxşı bilir, tükü-tükden seçen bir erdi.

15.