Eski Türklerde çağımızın insanlarına garip gelen birçok anlayış mevcuttu. Türkleri Batılılardan ayıran en önemli unsurlardan biri de muhakkak, devlet anlayışının gelişim biçimi idi. Batılılarda milletin, şahsın ve hukukun devletten daha önemli hâle gelmesi ancak yüzyıllar süren, kimi zaman kanlı mücadeleler sonucu da gerçek olabilmiştir. Batı demokrasisinin temelinde hukuk-devlet, millet-devlet, şahıs-devlet ve hatta sınıf-devlet çatışması vardır. Oysa Türklerde millet ve hukuk ve dolayısıyla kişi, devletle çatışmaksızın devletten daha önemli sayılabilmişlerdir. Bu durum İslâm'ın kabûlünden sonra zamanla değişmiş ve özellikle Osmanlı'nın ilk devirlerindeki Eski Türk anlayışının terk edilmesiyle bambaşka bir hâl almıştır.

İslâm öncesi Türklerde devlet-millet-hukuk ilişkisini inceleyebilmek için öncelikle devlet kavramının Türklerde ne ifade ettiğine bakalım. Devlet atalarımız tarafından "il" olarak adlandırılmıştır. Devleti yöneten "kağan" a bu yetki ve beceri "Tengri" (Tanrı) tarafından "kut" olarak verildiğine göre Türklerde il değerli ve kutsal görülmüş demektir. Türk Tanrısından gelen bu kut otoriter Türk devlet anlayışının da temelini oluşturmuştur. Buna göre devlet üzerine düşeni yaptığı sürece halk da itaatle yükümlüdür Devletin görevleri de kimi zaman "sosyal" dir. Nitekim Kül Tigin Yazıtı'nın güney cephesinde:

"Tanrı buyurduğu için, kendim devletli olduğum üçün, kağan oturdum.
Kağan oturup aç, fakir milleti hep toplattım. Fakir milleti zengin kıldım.
Az milleti çok kıldım. Yoksa bu sözümde yalan var mı?"

denilerek yapılan hizmetler anlatıldıktan sonra:

"Şimdiki Türk milleti, beyleri, bu zamanda itaat edilen beyler olarak mı
yanılacaksınız?"

denilmektedir ki yapılan hizmetlere karşılık halktan itaat beklendiği apaçık ortadadır. Yalnız bu itaat bir pasifizm şeklinde değildir. Millet -ki Türklerde "budun" olarak adlandırılmıştır- devletin kalkınması ve güçlenmesinde pay sahibidir. Bir kağanın nasıl başarılı olabileceği Kül Tigin Yazıtı'nın doğu yüzünde şöyle anlatılmıştır:

"Üstte mavi gök, altta yağız yer kılındıkta ikisi arasında insanoğlu kılınmış.
İnsanoğlunun üzerine ecdadım Bumın Kağan, İstemi Kağan oturmuş.
...
Bilgili kağan imiş, cesur kağan imiş. Buyruku yine bilgili imiş tabiî, cesur imiş tabiî.
Beyleri de milleti de doğru imiş. Onun için ili öylece tutmuş tabiî."

Buradan da anlaşılacağı üzere Türklere göre devlet ancak milletin de "doğru" olmasıyla başarıya ulaşabilir. Üstelik devletin güçlenmesi ve zenginleşmesi aynı zamanda millet ve şahıslar için de zenginleşme demektir. Bunu İdil-Ural Tatarlarına ait bir Şaman duası ile (dilek ya da kileü) örnekleyebiliriz:

"Yer atası - alacasakal!
Yer anası - asıl bike!
Tepesine tokluğun ver,
Damarına gücünü ver,
İl üstüne bolluğun ver,
İl içinde bize de ver,
Başlıyoruz dileğimize
Kaldırıyoruz ellerimizi,
Güneş, şahit ol!"

İl üstüne bolluğun gelmesiyle il içinde budun da rahatlayacaktır. Türkler bunu yalnız Tengri'den değil, kağandan da beklerlerdi. Kağan ayrıca ilde düzeni ve asayişi de sağlamalıydı. Bunu başarabilen kağanlar halk arasında ölümünden sonra da kutlulanmıştır. Prof. Dr. Zeki Velidî Togan'ın yazdığına göre 1221'de Çingiz (Çengiz, Cengiz) Kaan'ı ziyaret eden Çao Hong adlı bir Çin elçisinin verdiği bilgiden Göktürklerden inme Şato Türklerine mensup olduğunu öğrendiğimiz Çingiz Kaan, işte bu asayişi sağlayabilmiştir. Ebû'l-Gazi Bahadır Han, Çingiz Kaan zamanında başının üstündealtın bir tepsi taşıyan bir genç bakirenin, Güneş'in doğduğu yerden battığı yere kadar hiç rahatsız edlilemeden gidebileceğini söyler. İşte Türk devleti ve kağanlarının temel görevleri bunlardır ve bunlar yerine getirildiği sürece halk itaat eder. Peki, devletin bu kadar değerli ve kutsal sayıldığı bir toplumda millet ve hukuk nasıl olur da devletle çatışmaksızın devletin önüne geçebilir? İşte Türk devlet anlayışını ilginç kılan da budur.

Ön Türk tarihi araştırmacısı Kâzım Mirşan'ın okuduğu (bu okumanın tartışmalı olduğunu söylemeliyim.) nota şeklindeki bir yazıtta (Kırgızistan - Talas Vadisi- Açıktaş Mevkisi Yazıtı) şunlar söylenmektedir:

"1. Liderlik sahipliği Deniz aşa halk:
2. İşbu yetkilin ON-Federasyonu lideridir.
3. halkımın isteklerine itaat et!
4. Namı akınlarda şöhret bulan lider yazdı bu notayı
5. barışsever olarak, ve
6. bu barış şartları için yüce andım teminattır.
7. Bu (yazıyı yazan) ordu akını yetkilisinin
8. öğüç ile duyulan namı
9. "Devlet Lideri" dir."

Görüldüğü üzere "Devlet Lideri" kendisine değil, "halkının isteklerine" itaat edilmesini emretmektedir. Bu açıkça milletin devletten daha ön planda olduğunu göstermektedir. Millete karşı görevlerini yerine kağanların "kut" larını kaybettikleri gerekçesiyle tahttan indirilebilmesi de bu durmu işaret eden başka bir gelenektir.

Budun ilden üstün iken "Eski Türk Hukuku" sayılabilecek bir nitelikte olan "töre" nin yeri neydi? Bu konuda öncelikle Prof. Dr. Attila Özer'in görüşlerini yansıtalım:

"...Bu usûlle "İl (Devlet) Gider, Töre Kalır" anlayışı
ortaya çıkmıştır. Burda vurgulanmak istenilen gaye
devletin geçici, törenin yani hukukun daimî olduğu gerçeğidir.
Bu anlayışa göre Türklerde töre yani hukuk devletten önce
gelir. Devlet her zaman töre'ye riayet etmek zorundadır."

Demek ki, töre de budun gibi ilden önce gelir. Töre ve budun arasındaki ilişkide ise öncelik-sonralık pek de belirgin değildir. Yine de Türkler için törenin ayrı bir yeri olduğu söylenebilir. Yalnız unutulmamalı ki Eski Türklerde töreyi yaratan da bizzat budundur. Bu bakımdan tabiî bir hukuk anlayışından söz edilebilir. Bu yüzden töreye hürmey bizzat buduna saygı göstermektir.

Eski Türklerde devlet-millet-hukuk -ya da eski adlarıyla il-budun-töre- ilişkisi hakkında tüm bilgileri derleyici bir karara varmak gerekirse, denilebilir ki Türkler millet ve hukuku o kadar kutsal saymışlardır ki zaten kutsal olan devlet bile onların gerisinde kalmıştır. Üstelik bu anlayışın gelişmesinde bütün medenî dünyayı kıskandıracak şekilde halkın devletle çatışmasına gerek kalmamıştır. Bu anlayış, eğer İslâm adı altında Arap ve Fars kültürünün etkisine maruz kalmaış olsaydık, bugün çok daha farklı yerlerde olmamızı sağlayabilirdi.

Kaynaklar:
Ergin Muharrem, Orhun Abideleri, Boğaziçi Yayınları
Çoruhlu Yaşar, Türk Mitolojisinin Anahatları, Kabalcı Yayınevi
Atsız Hüseyin Nihâl, Türk Tarihinde Meseleler, İrfan Yayınevi
Popüler Tarih Dergisi
Türk Dünyası Tarih-Kültür Dergisi
Özer Attila, Türklerde Devlet Anlayışı ve Demokratik Rejim