Geçmiþ, gelecek ve kendi benliði arasýnda sýkýþan insanýn kendine olan yabacýlýðýný fark etmesi ve kendini baðlayan zincirleri parçalayýp kendi benliðini bulup ve bunun üzerine sýðýnarak gelecekte nasýl olacaðýný bilememenin þaþkýnlýðý içindedir insan. Benliðin ne kadar asimile olduðu bilinmeden yapýlan arayýþlar genelde hayal kýrýklýðý yaratmaktadýr. Buna arayýþlarýn belli bir sistemden ve plandan uzak oluþu eklenince aranan bulunamamaktadýr. Daðýnýk düþünce ve duygularla yola çýkýlmak yarý yola gelmeden benzinin bitmesi gibidir. Bu yarý yolda kalýþ bireylere karamsar bir dünya kurdurup, kendi kendilerini tüketerek, kendilerini yok etmelerine neden olmaktadýr.

Her insanýn arayýþý farklý olduðu gibi, arayýþta kullandýðý yöntem ve kaynaklarda farklýlýk göstermektedir. Yöntemler farklý da olsa herkesin arayýþýnda rehber olarak kabul ettiði, bilginin taþýyýcýsý kitabýn, insanýn var olma mücadelesindeki rolünü sorgulayarak, insana verebileceði zararlar üzerine dikkatleri çekmeye çalýþacaðýz.

Kitap, bilgiye ulaþmanýn en kolay yoludur. Farklý dünyalardan haberdar olmaktýr. Kitap, deðiþmek ve deðiþtirmek için gereklidir. Kitap, imge dünyasýna açýlan kapýdýr. Düþünce dünyasýný zenginleþtirir. Düþüncenin dar kalýplarýný yýkar. Hayata, doðaya dair fikirler kazandýrýr. Kitap insanýn yalnýzlýðýný paylaþan bir dost, sýrdaþ ve yol göstericidir. Kitap, okuyucunun tanýmadýðý, görmediði yazarla sohbet etmesidir. Yazarla fikir alýþ veriþinde bulunmasýdýr. Ýnsanýn kendisini aradýðý deryadýr, kendini ifade etme yoludur. Ve kitap kültürün taþýyýcýsýdýr… Bunlar çocukluðumuzdan beri kitap için sürekli duyduðumuz övücü sözlerden birkaçý... Ve bunlarý uzatmak mümkündür. Kuþkusuz kitap, bilginin tek taþýyýcýsý olmasa da en kadim ve kalýcý taþýyýcýsý olma vasfýný hâlâ üzerinde taþýyor. Ama kitap salt tamir eden, iyiden bahseden tek yönüyle ön plana çýkarýldý. Kitabýn insana zarar verebileceði düþüncesi pek gündeme getirilmese de, kitaplarýn etkisinde kalmadan kitaplardan nasýl faydalanacaðý üzerinde durulmadý. Durulmamasýnýn en önemli nedenlerinden biri kitap okumayan bir toplumda kitaplarýn zararlarýndan bahsetmenin anlamsýzlýðýdýr. Biz yine de okuma serüveni olanlar için kitaplarýn gözden kaçan ya da önemsenmeyen birkaç olumsuz yönüne deðineceðiz.

ÝLK TANIÞMA, ÝLK ETKÝLEÞÝM

Kitabýn kapaðýný çevirdiðimiz andan itibaren yazarýn düþünceleri, hayalleri, arzularý, kaygýlarý ve yaþamak isteyip de yaþayamadýðý hayalleri bizi karþýlar. Bu imgelerle beraber yazar; kullandýðý cümle kalýplarýyla, sembollerle, örneklerle, soru tipleriyle, sorgulama biçimiyle okuyucuyu kuþattýr. Ýlk baþta masum görünen bu karþýlaþma, okuyucu farkýnda olmadan bilinçaltýna yerleþir. Ve okuyucu günlük hayatta farkýnda olmadan okuduðu kitaptan edindiði bilgileri kullanýr. Soru sorarken, örnek verirken kullandýðý dil ve esin kaynaðý en son okuduðu kitap olacaktýr. Hayatýna giren her þeyi kitabýn bakýþ açýsýyla deðerlendirmeye baþlayacaktýr. Bu etkinin altýnda kalmaya baþlayan okuyucunun kendine özgü bir üslup ve bakýþ açýsý geliþtirmesi zorlaþacaktýr. Kitaplarý taklit etme rahatlýðý okuyucunun hoþuna gitmeye baþlayýnca okuyucu tembelleþir. Bu durum okuyucunun bütünüyle yazarýn yönlendirmesi altýna girmesi demektir. Kitaplarýn okuyucunun beyninde yavaþ yavaþ yer etmesiyle okuyucuda yabancýlaþama söz konusu olacaktýr…

GÜNDÜZ RÜYASI GÖRMEYE BAÞLAMAK

Bilinçaltýnda kendine yer edinen kitap kültürü, bilinçaltýný ahtapot gibi sarýp içine çekecektir. Okuyucunun hayata bakýþ açýsý oturmamýþsa ve okuyucu daðýnýk düþüncelerini düzene sokamamýþsa ve en önemlisi hayattan ne istediðini bilmiyorsa kitaplarýn yönlendirmesinin aðýna düþmesi kolaylaþacaktýr. Çünkü hayatýn her alanýna yönelik düþünceleri, yargýlarý ve beðenileri kitaplar belirleyecektir. Gündem deðerlendirmelerinde söz aralarýnda þu kitap, bu konuyla ilgili bunlarý, þunlarý söylüyor diyerek düþüncelerinin temelini kitaplarý kaynak göstererek ispatlamayacaktýr. Örneðin: Okuyucu, psikoloji kitaplarýný okuyorsa, kendisine yakýn uzak arkadaþlarýný ve çevresindeki olaylarý kitabýn tanýmladýðý terimler ve kavramlarýn çizdiði tanýmlar ve örneklerden yola çýkarak benzerlikler kurarak kesin yargýlarda bulunmaya baþlayacaktýr. Her davranýþýnýn altýnda okuduðu kitabýn etkisiyle yazarýn deðindiði nedenlerin yattýðýna dair ifadeler duyma olasýlýðýmýz artacaktýr. Böyle bir durumda okuyucu bu deðerlendirmeler, bilgiler baþkasýnýn, bana ait düþünceler, deðerlendirmeler yok mu? Sorusunu kendine sormaz. Çünkü kitabýn gölgesinde kalan okuyucu, kitabýn istediði insan olma yolundadýr.

Etki altýnda kalma eðilimi artýkça okuyucunun kendi hayatýna yön vermesi zorlaþacaktýr. Okuyucunun zevk anlayýþý, yargý biçimi hatta sevgisi ve kini, ilgi alaný ve konuþma biçimi gibi unsurlar akarsuyun çöp tanesini sürüklediði gibi kitaplarda peþinde sürükleyecektir. Böylece okuyucunun hayatla baðý kopup ütopik insana dönüþecektir. Arayýþýnýn yönünü kitaplar belirlediði gibi hayata dair ölçüsü de kitaplar olacaktýr. Böyle olunca kitaplarýn sunduðu hayata karþý reel hayat çekilmez olunacaktýr. Bu anlayýþ okuyucuyu zamanla hayatýn dýþýna sürükleyecektir. Aradýðý her þeyi kitaplarda bulma umuduyla yanýp tutuþurken, kitaplarda bulduklarýný hayatýn içine yerleþtirmeye çalýþacaktýr. Ama kitaplardaki hayatý, kendi gerçeklerine yansýtmayý baþaramadýðý için karamsar, anlamsýzlýklarla dolu bir yaþamýn içine düþecektir.

Dolaysýyla kitap kurbaný olmaya baþlayan gölge insanlar hayatý yaþayarak deðil ya da okuduklarýný yaþamla uyumlu hale getirmekten ziyade kitaplarýn dünyasýnda yaþmayý tercih edecektir. Okunanlarýn yaþayamamak yüreðini incitecek, hayal kýrýklýklarý yaþayacaktýr. Sosyal hayatýndaki iliþkilerin çoðunda baþarýsýz olacaðý gibi hep isabetsi tercihler yapacaktýr. Hayatta karþýlaþtýðý her zorluk karþýsýnda umudu kýrýlýr ama baþarýsýzlýða tahammülü yok gibi görünür. Buna raðmen mücadeleci bir ruha sahip deðildir. Hayatýn her dalýndaki yenilgide kitaba sarýlýr. Kitaptan güç, enerji kazanýp, kendini toparlama umuduyla yaþamýný sürdürür.

Bu durum karþýsýnda okuyucu kendisini aþamaz. Yetersizliðini kabullenir, ancak nedenleri dýþarýda aradýðý gibi, dýþarýdaki insanlardan üstün olduðu zannýyla hareket eder. Savunma mekanizmasý bahaneler bulmakta zorlanmaz.

Kitap kurbanlarýnýn en önemli özelliði, hayatta aradýðýný kitaplarda bulup tatmin olmasýdýr. Hayatýndaki terslikleri fark eder ama çoðu kere çaresizdir. Bu durum okuyucunun yaþadýðý zaman diliminden kopmasýdýr. Kendine ait bir zaman dilimi yoktur, kitaplarýn oluþturduðu yapay zaman diliminde yaþar.

Kiþi okuduðu kitap kadardýr. Kaç kitap okumuþsa o kadar insandýr. Ne düþündüðünü, hayata karþý ne hissettiðini bilmek istiyorsanýz okuduðu son kitabý sormanýz yeterlidir.

Kitap sadece doðrunun taþýyýcýsý deðil, cehaletinde taþýyýcýsý olduðu için okuyucuda pragmatik, oportünist ve egosantrik bir kiþilik oluþturabilmektedir.

Bütün bunlarla okuyucu ayaklarýný yerden kesmiþ, bulutlarýn üzerinde gezinerek, dünyaya kuþ bakýþýyla bakan ve deðerlendiren bir yapýya bürünmüþtür.

TOPLUMSAL ASÝMÝLASYON

Alinasyonlarýn zamanla asimilasyonlara yol açtýðý kuþkusuzdur. Bireylerdeki deðiþim veya yenilik arayýþýnda yaþanan kültüre etkileþimler zamanla toplumda zemin bulur. Ve kendine yer edindikçe önceki kültürel normlarý yýkýp yerine geçer. Bunun en güzel örneðini 19. yy.da romanýn Osmanlý toplumuna girmesiyle yaþanan kültürel çatýþmalardýr. Romanla farklý bir dünyayla karþýlaþan okuyucu alafrangaya olan hayranlýðý artýnca, eskiyi yavaþ terk etmesiyle toplumda alafranga, alaturka tartýþmalarýn yaþanmasýna yol açmýþtýr. Özellikle batý ve doðu kültürü arasýnda kalan gençlerin yaþadýðý sýkýntýlar ve bulanýmlar dile getirilmiþtir. Tabii yeni kuþakla, eski kuþaðýn birbirini anlamý sorununda kaynaklanan sürtüþmeler ve bunlarýn bireylerde ve toplumda yaratýðý sýkýntýlarý rahatlýkla görebiliriz. Romanla gençleri, konuþmalarýndan giyimlerine ve sosyal hayatlarýna daha birçok deðiþime götürdüðünü bugünün toplumsal yapýyý oluþturan geliþmelerin o dönemdeki romanlarýn etkisiyle olduðunu rahatlýkla söyleyebiliriz.

Osmanlý toplumunda roman öyle bir etki ve deðiþime neden olmuþtur ki roman toplumsal tepkiyle karþýlaþýlýp ebeveynler tarafýndan gençlere romanýn okunmasýna yasak getirilmiþtir. Roman ‘muzýr’ tabiriyle toplum tarafýndan dýþlanmýþtýr. Örneðin dönemin en çok roman yazarlarýndan Mehmet Celal bile kýzlarýn roman okumasýný istememiþtir. Hatta toplumumuz yakýn zamana kadar kýz çocuklarýnýn roman okumasýný istememiþlerdir.

Romanýn Osmanlý hayatýna giriþiyle, toplumsal deðiþimi hýzlandýrmýþtýr. Ve toplumsal beklentilerin yönünü deðiþmiþtir. Batýlýlarýn Osmanlý için düþündükleri deðiþimi romanýn yardýmýyla kolaylaþmýþtýr. Romanla Osmanlýda kültürel farklýlýklarýn yaþanmasýný kolaylaþtýrdýðý gibi batýlýlaþma özentisi oluþturarak, fertlerin kendi deðerlerine yabancýlaþmasýna ve inkar etmesini saðlamýþtýr. Böylece Osmanlý kültürü romanla bulandýrýlýp, batý kültürünün Osmanlýda daha kolay yer edinmesine elveriþli ortamlar oluþturdu. Romanýn(kitaplarýn) bir toplumun kaderi üzerine belirleyiciliði açýsýndan 19. yy Osmanlý toplumu güzel örnektir.

Asimilasyon için ikinci bir deðini ise, son zamanlarda yaygýnlýk kazanan umut vaat eden, yani sözde kendine güven aþýlayan kitaplarýn genç kitlelerce sahiplenmesidir. Aile yapýmýzdan kaynaklanan, çocuklarýn sürekli hor görülmesi, azarlanmasý, isteklerinin bastýrýlmasý, duygularýnýn incitilmesi nedenlerle kendine güvenmeyen, hayatta ben varým deme cesareti kýrýlmýþ, hayata karþý ürkek, kararsýz, ben önemliyim düþüncesinden uzak iç dünyasýnda güven sorunu yaþayan bir insan profiliyle karþý karþýyayýz. Böyle bir insan tiplemesinin varlýðý umut vaat eden kitaplara olan ilginin artmasýna neden olmuþtur. Kendilerini ve özgüven duygularýný bu kitaplarda arayan bu kitle hayatta karþýlaþtýðý her olumsuzluk karþýsýnda bu kitaplara sarýlarak hayal kýrýklýklarýný onarmaya çalýþmaktadýrlar. Hatta bazýlarýnda öyle bir noktaya gelindi ki güne bu kitaplarla baþlayýp gününü bu kitaplarla kapatmaktadýrlar. Genç kitlenin bu etkileniþi uyuþturucu baðýmlýsý insanlarýn ben bütün dünyayý dize getiririm hissine kapýlmasýna benzemektedir. Ancak bu etkinin çok geçmeden kibrit çöpünün karanlýðý aydýnlattýðý alev ve zaman kadar olduðunu görememektedirler. Çünkü duygusal tatminlik arayýþýnýn verdiði þaþkýnlýk nedeniyle bu fark edilmemektedir.

Genç kitlenin, yazarýn milyonlarca insandan sadece birini ele alýp, onunda elli-yetmiþ yýllýk hayatýndan sadece bir baþarýsýný alýp örnekler vermesinin altýnda, insanlarý avutmanýn ve kandýrmanýn yattýðýný görememesi hayallerle yaþamasýna neden olmaktadýr. Böyle bir durumun varlýðý umutlarýný, kendi dayanaklarýndan deðil, kitaplarla besleyen bir kitlenin varlýðýný ortaya çýkarmýþtýr. Umutlarýný, geleceklerini kitaplarla var etmeye çalýþanlarýn gündüz rüyasý görmelerinden öteye geçmeyecektir.

Dikkat edilmesi gereken ikinci bir nokta ise, umut vaat eden kitaplarýn dilinin sade ve akýcý olmasý okuyucunun bu kitaplarýn okumasý hemen bitirmesini kolaylaþtýrmaktadýr. Ýçeriðinin aðýr olmamasý okumayý kolaylaþtýran diðer bir etkendir. Bu kolay okuyuþ genç kitlelerin daha ciddi ve aðýr baþlý kaynak kitaplarýnýn okuma arzusunu kýrýp, bu7 kitaplarý sýkýcý bulmalarýna neden olmaktadýr. Böylece fikir ve kaynak kitaplardan kopuk nesille karþý karþýya kaldýk.

Bakalým genç kitle umut vaat eden kitaplarla kendi özünü bulabilecek mi?

SONUÇ

Kitaplarýn, insaný deðiþtirdiði, doðruya güzele doðru bir yolculuða çýkardýðý savý daha çok okuyucunun kitaba yaklaþým tarzýna baðlýdýr. Okuyucu gerçek anlamda deðiþmek, kendini aþmak, dar kalýplarý yýkmak istediði zaman yamukluktan doðruya bir adým atmýþ olur. Ama kitaplarý sadece, duygularýný tatmin etmek ve içinde bulunduðu konumu kuvvetlendirmek için okuma eylemi yapýlýyorsa bundan müspet anlamda bir deðiþim beklemek hata olur. Kitaplar esnek bir yapýya sahiptir. Ýstenen yöne çekildiði zaman o yönden verim alýnýr. Tabii ki hiç kimse kitaplara kötü niyetlerini pekiþtirmek için yaklaþtýðýný ifade etmese de, günümüz realitesi çok farklý þeyler göstermektedir.

Kitaplarýný okuma nedenlerimizle beraber, okuma eylemi esnasýnda takýldýðýmýz tavýrda önemlidir. Eðer okuyucu pasif ise, kendini kitaba kaptýrmasý daha kolay olacaktýr. Böyle olduðu zamanda kitaptan bir verim beklemek zorlaþacaktýr. Önemli olan, okuyucunun kitaplarýn karþýsýnda aktif olmasý, kitapla sohbet ederek, sorgulama mekanizmasýný oluþturmasýdýr. Böyle olduðu zaman okuma eyleminden istenen verim alýnacaktýr.

Osman Tatlý
osmantatli@gmail.com