Devlet arþivleri; bir anlamda o devletin yazýlý hâfýzâsýdýr. Onlar ki gerek kendi iç münasebetleri, gerekse milletlerarasý münasebetlerinin tutanaklarýdýr. Bir ülke devletinin yönetim þekli zaman zaman deðiþime uðrasa da, önceki yönetimin aldýðý kararlar, ve uygulamalarýn, fayda veya zararlarý ile yeni yönetimce de bilinmesi, bunlardan vazgeçilse dahi, eski kararlara ait bilgi ve belgelerin, yeni yönetimce de saklanmasý en mâkul yoldur.
Birinci Dünya Savaþý sürerken ve bittikten sonra devlet arþivlerine büyük zararlar verilecektir. Arþivdeki bir çok belge kaybolur veya satýlýr, bir kýsým arþivler de kullanýlamaz hale gelir.

Osmanlý Devleti’nin son yýllarýnda, 1920’nin Aralýk ayýnda, Bâb-ý Âlî Kütüphanesi’ndeki kadim evrakýn tanzim ve tasnifi, Ali Emirî Efendi Baþkanlýðýnda bir hey’et tarafýndan baþlatýlýr.
Osmanlý Ýmparatorluðu’nun 600 küsur senelik varlýðý, devletlerin de mukadder âkýbeti gereði, Birinci Dünya Savaþý’ nýn bitimiyle beraber sona erecekti.
Bunun yerine kurulan yeni Devlet; kurduðu yeni ordu ile 1920 yýlýndan 1922’ ye kadar, Son Padiþah’ ýn da maddi ve mânevî katkýsý ile, dönemin emperyal devletlerinin Ýmparatorluk topraklarýný ve “Hilâfet ve Saltanat’ ýn mânevî kiþiliði” ile birlikte kurtarýlmasý adýna mücadele verecekti.
Devlet Arþivlerinin düzenlemesi Cumhuriyet ile birlikte yeni devletin kuruluþunun ilk yýlýndan itibaren, Nisan 1924’e kadar devam ettirilir. Bu çalýþma, Beylikler döneminden Sultan Abdülmecid devrine kadar olan zaman içinde, 180.000 kadar belge, Osmanlý padiþahlarýn saltanat süreleri esas alýnarak tasnif edilecektir.
Bu arþiv çalýþmalarý, Mayýs 1924’te kurulacak olan Vesâik-i Târîhiyye Tasnif Heyeti eliyle yapýlacaktýr. Bu iþlemi sürdürecek olan Heyet’in baþkanlýðýný 1926 yýlýna kadar Ýbnülemin’in Mahmut Kemal Bey yapar.
1926–1931 yýllarý arasýnda tasnif iþleri Hazine-i Evrak ile Maarif Vekaleti’nden görevlendirilen personelin müþterek mesaisiyle sürdürülür.
Osmanlý Devleti’nin yerine kurulan Cumhuriyet hükümetiyle bütün devlet arþivleri - ki 96 milyon adet belge ve 374 bin defterden oluþmaktadýr-Hazine-i Evrak idaresine devredilir.
1931 yýlýna gelindiðinde; Osmanlý devlet arþivleri ilk defa bizatihi devlet eliye büyük bir darbe yiyecektir. Bunun hikâyesini Ýbrahim Hakký Konyalý (1896-1984) dan dinleyelim:
“..Abdurrahman Þeref Bey’in 518 araba ile Hazine-i Evrak’a naklettirdiði evrak).. bir süre Ayasofya’nýn üst galerisinde tasnif edilmeye baþlanmýþtý. Ancak Alman Ýmparatoru Wilhelm’in Ýstanbul’a geleceði ve Ayasofya’yý gezeceði haberi üzerine küreklerle merdiven boþluðuna atýlmýþtý. Evrak güvercin pislikleri ve yaðmur sularý altýnda günlerce kaldýktan sonra..”( Erdem Yücel, Ýbrahim Hakký Konyalý (Atis); Þehirlerin Sevdalýsý Ýbrahim Hakký Konyalý Armaðaný, Selçuk Ünversitesi Türkiyat Enstütüsü Yayýnlarý, Konya 2015 içinde, s. 111.) 200 balya miktarýndaki evrak, Sultanahmet’ ten Sirkeci Garý’ na kadar götürülür. Okkasý üç kuruþ on iki paraya Sofya’da faaliyet gösteren Ýsviçre Asýllý Ermeni, Berger ailesine ait Srnee Berger kâðýt fabrikasýna kâðýt hamuru yapýlmak üzere satýldýðýndan, alýcýsýna teslim edilmek üzere tren vagonuna yüklenip gönderilecektir.

Bu iþlemden haberdar olan Son Posta Gazetesi yazarý tarihçi Ýbrahim Hakký Konyalý bu millî evrak satýþýnýn durdurulmasý için çok uðraþtýysa da baþarýlý olamamýþ, bunun üzerine, konuyu anlattýðý Muallim Cevdet (Ýnançalp) büyük bir hassasiyetle olayýn tâkibine baþlar ve Ýstanbul milletvekili Halil Edhem (Eldem)’ e ulaþýr, o da aldýðý bu bilgiyi devrin baþbakaný Ýsmet Ýnönü’ye aktarýr.
Ayný zamanda konu hakkýnda, Manisa Milletvekili Refik Þevket (Ýnce) de evrak satýþýnýn durdurulmasý için TBMM’ ye önerge verir; Baþbakan Ýnönü de, bu önerge üzerine bir genelge yayýnlayarak satýþý durdurur.
Ancak, “atý alan Üsküdar’ ý geçmiþtir.” Binlerce devlet evraký Sofya tren garýna gelmiþtir.
T.C. Devleti bu satýþ iþlemini, yukarda da bahsedildiði gibi Bulgaristan Devleti’ ne deðil, Sofya yakýnlarýnda bulunan Kostaneç kasabasýndaki kâðýt fabrikasýnýn sahipleri Ermeni asýllý Ýsviçre tabiiyetli Berger ailesine yapmýþtýr.
Ancak o günlerde Osmanlý arþivi üzerine çalýþmalar yapmak üzere 1929’da Ýstanbul’a gelen, Osmanlý Türkçesi’ ni ana dili bilen Bulgar Tarihçi Panço Doref, gazetelere de yansýyan bu satýþ iþleminden haberdardýr.
Doref, hiç vakit kaybetmeden olayý Bulgaristan’ ýn hükümet yetkilisine çektiði bir telgraf ile bildirir. Yani; “Sofya’ya gelen balyalarca malzemenin hurda kâðýt olmayýp, tarihî kýymette Osmanlý devlet belgeleri olduðu”nu ihbar eder…
Bulgaristan hükümeti de , aldýðý bu ihbar üzerine hemen harekete geçer ve Sofya garýnda evraka el koyar, kâðýt fabrikasýný kamulaþtýrýr ve belgelerin Osmanlý tarihi uzmanlarýnca 1931 yýlýnda tasnif iþlemi baþlar, 1931-1939 seneleri arasýnda evrakýn katalogu hazýrlanýr, ikinci dünya savaþý yýllarýnda Sofya dýþýnda güvenli bir bölgede saklanýr. Savaþýn bitimiyle,Osmanlý Arþivi yeniden Cyril ve Methodis Kütüphaneleri’ ndeki raflarda yerini alacaktýr.
Bulgar Devlet Kütüphaneleri’ nin Þarkiyat bölümündeki bu Osmanlý arþiv belgeleri, o günden sonra araþtýrmacýlarýnýn hizmetine sunulacaktýr.
Olayýn en sýcak olduðu günlerde T.C. hükümeti bu evrakýn, Osmanlý Arþiv belgeleri olduðundan kendilerine iade edilmesini isterler. Bulgaristan arþiv idaresi de belgeleri iyice ayýklar ve tam iki yýl sonra içinde ne kadar deðersiz evrak varsa onlarý Türkiye’ ye gönderir ve olayýn defteri kapatýlýr.
Türkiye Cumhuriyet hükümeti de görevini yapmýþ olmanýn (!) huzuru gayetle müsterih olmuþtur…

Salih Zeki Çavdaroðlu
6 Kasým 2020